بریده‌های کتاب دیبای دیداری: متن کامل تاریخ بیهقی

و غرض در آوردن حكايت آن باشد تا تاريخ بدان آراسته گردد، و ديگر تا هر كس كه خرد دارد و همتى با آن خرد يار شود و از روزگار مساعدت يابد و پادشاهى وى را بركشد، حيلت سازد تا به تكليف و تدريج و ترتيب جاه خويش را زيادت كند و طبع خويش را بر آن خو ندهد كه آن درجه كه فلان يافته است دشوار است بدان رسيدن، كه کُند وكاهل شود، يا فلان علم كه فلان كس داند بدان چون توان رسيد؛ بلكه همت برگمارد تا بدان درجه و بدان علم برسد، كه بزرگ عيبى باشد مردى را كه خداى عزوجل بی‌پرورش داده باشد همتى بلند و فهمى تيز، و وى تواند كه درجه‌يى بتواند يافت يا علمى بتواند آموخت، تن را بدان ننهد و به عجز بازگردد.

و تو را ببايد دانست كه كارها همه ديگر شد،كه چون به هرات رسى خود بينى و تو در كار خود متحير گردى كه قومى نوبين كار فروگرفته اند، چنانكه محموديان در ميان ايشان به منزلت خائنان و بـيگانگان باشند، خـاصه بـوسهل زوزنى بركار شده است و قاعده ها بنهاده و همگان را بخريده و حال با سلطان مسعود آن است كه هست. مگر آن پادشاه را شرم آيد و گر نه شما بر شُرُف هلاكيد. اين فصول بگفت و بگريست و مرا در آغوش گرفت و بدرود كرد، و برفتم.

و کدام برادر و علی را میهمان می‌داشت! که علی را استوار کرده بودند.

در این باب دیگر سخن گفتن و استطلاع رأی کردن، چه توان دانست مبادا که بلائی تولد کند.

و مردم آمدن گرفت به طمعِ غارتِ خراسان، چنانکه در نامه‌ای خواندیم که از «آموی» پیرزنی را دیدند یک دست و یک چشم و یک پای، تبری در دست، پرسیدند از وی که چرا آمدی؟ گفت: شنودم که گنجهای سرزمین خراسان از زیرِ زمین بیرون می‌کنند من نیز بیامدم تا لَختی ببرم. و امیر از این اخبار بخندیدی، اما بر کسانی که غور در کارها داشتند این سخت صعب بود.

با من خالى كرد وگفت بدرود باش اى دوست نيك كـه بـه روزگار دراز به يکجا بوده‌ايم واز يكديگر آزار نداريم. گفتم: حاجب در دل چه دارد كه چنين نـوميد است و سخن بر اين جمله می‌گويد؟ گفت همه راستى و خوبى دارم در دل، و هرگز از من خيانتى وكژى‌یی نيامده است. و اينكه گفتم «بدرود باش» نه آن خواستم كه بر اثـرِ شـما نخواهم آمد، و لكن بدرود باش وبه‌حقيقت بدان كه چندان است كه سلطان مسعود چشم بر من افگند بيش شما مرا نبينيد. اين نامه‌هاى نيكو و مخاطبه‌هاى به افراط و بـه‌خط خويش فصل نبشتن و برادرم را حاجبى دادن همه فريب است و بر چون من مرد پوشيده نشود، وهمه دانه است تا به ميانهٔ دام رسم.

لیکن چه توان کرد، بودنی می‌باشد.

باید که امیر این کار را سخت زود بگزارد و در سوال و جواب نیفگند تا بر کاری پخته از اینجا بازگردیم. پس اگر عشوه دهد کسی، نخرد؛ که او را گویند«حیلتی باید ساخت که مسعود بر جناح سفر است و اینجا مقام چند تواند کرد؟» نباید خرید و چنین سخن نباید شنید که وحشت ما بزرگ است و ما چون به وحشت بازگردیم دریافتِ این کار از لونی دیگر باشد. والسّلام.

و عتّابی سخت نیکو گفته است(ترجمه شعر): بگذار مرگ من به آرامى بيايد و گردكارهاى خطرناك نگردم، همانا مقامهاى والا به زهر نهاده در شكم ماران سياه بزرگ وابسته است.

و نزديک كورِ والشت رسيدند، از چپ راه قلعت منديش از دور پيدا آمد. راه بتافتند و بر آن جانب رفتند، و من و اين آزاد مرد با ايشان می‌رفتيم تا پاى قلعت. قلعه‌يى ديديم سخت بلند و نردبان پايه‌هاى بی‌حد و اندازه، چنانكه بسيار رنج رسيدى تاكسى بر توانستى شد. امير محمد از مهد به زير آمد و بند داشت، باكفش وكلاه ساده، و قباى ديباى لعل پوشيده. و تا وى را بديديم -و ممكن نشد خدمتى يا اشارتى كردن ۔گـریستن بر مـا افتاد، و كدام آب ديده! كه دجله و فرات چنانكه رَوَد، براندند.

آن استاد سخن لبيبى شاعر سخت نيكو گفته است درين معنى، والابيات: كاروانى همى از رى به سوى دَسْكَره شد آب پيش آمد ومردم همه بر قَنطَره شد گـلهٔ دزدان از دور بـــــديدند چو آن هر یکی زیشان گفتی که یکی قَسوَره شد آنچه دزدان را راى آمـدبـردند و شـدند بُد كسى نيز كه با دزد همى يكسره شـد زهــــروى بـود در آن راه درم يافت بسى چون توانگر شد گويى سـخنش نادره شـد هرچه پـرسيدند او را همه اين بود جواب: كـاروانى زده شد كار گـروهى سره شد

و وی رفت و آن قوم که محضر ساختند رفتند، و ما را نیز می‌بباید رفت که روزِ عمر به شبانگاه آمده است.

و استاد رودكى گفته است و زمانه را نيك شناخته است و مردمان را بدو شناسا كرده، شعر: اين جهان پاک خواب كردار است آن شـناسد كه دلش بيدار است نـيكی او بـه جـايگاهِ بـد است شادی او بـه جاى تـيمار است چه نشـينى بدين جهان هموار؟ كـه هـمه كار او نه هموار است كردش او نه خوب و چهرش خوب زشت كـردار و خـوب دیدار است

و المُقدَّرُ كَائِنٌ وَ مَا قَضَى اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ سَيَكُونُ، نَبَّهَنَا اللهُ عَنْ نَوْمَةِ الغَافِلِينَ بِمَنْهِ. (بودنی باشد و آنچه خدای بزرگ و بلند مرتبه مقرر کرده است به زودی خواهد بود. ایزد ما را از خواب بی خبران بیدار گرداناد، به احسان خویش.)

چون رسول به غزنین رسید باد تخت و ملک در سر برادر ما شده بود و دست به خزانه ها دراز کرده و دادن گرفته و شب و روز به نشاط مشغول شده راه رشد را بنه دید. و نیز کسانی که دست بر رگ وی نهاده بودند و دست یافته نخواستند که کار ملک به دست مستحق افتد که ایشان را بر حد وجوب بدارد و برادر ما را بر آن داشتند که رسول ما را بازگردانید و رسولی با وی نامزد کردند با مشتی عشوه و پیغام که «ولی عهد پدر وی است و ری از آن به ما داده تا چون او را قضای مرگ فراز رسد هر کسی بر آنچه داریم اقتصار کنیم. و اگر وی را امروز بر این نهاد یله کنیم، آنچه خواسته آمده است از غلام و پیل و اسب و اشتر و سلاح فرستاده آید، آنگاه فرستد که عهدی باشد که قصد خراسان کرده نیاید، و به هیچ حال خلیفت ما نباشد، و قضاة و اصحاب برید فرستاده نیاید.»

وَلَيْسَ غَدْرُكُمْ بدعاً ولأعجباً لَكِنَّ وَفَاءَكُمْ مِنْ أَبْدَعِ البدع مَا الشَّأْنُ في غَدْرِكُمْ الشَّأْنَ فِي طَمَعي و باعتدادی بِقَوْلِ الزُّور و الخدع پیمان شکنی و بی وفایی تو (معشوق) چیز تازه و شگفتی نیست لکن وفا کردن شما کاری بسیار بدیع و شگفتی انگیز است. من از بی وفایی تو سخن نمی گویم سخن در طمع من و فریب خوردن من به گفتار دروغ و فریبندهٔ شماست. (شاعر این دو بیت شناخته نشد.) گفتار دروغ و فریبنده شماست شاعر این دو بیت شناخته نشد.

و غایت کارِ آدمی مرگ است.

و مرد آنگاه آگاه شود که نبشتن گیرد و بداند که پهنای کار چیست.

مرد به شبهِ وزيرى گشت و سخن امير همه با وى می‌بود و بادِ طاهر و ازانِ دیگران همه بشكست.