بریده‌های کتاب داستان فراموشی

ماندگاری و بقا به واسطه امور فانی میسر نمی شود. تا کسی خود با حق نسبت پیدا نکند، باقی نمی شود.

با مرگ خاطرات ازلی، عشق به کامجویی اسافل اعضا و غیرت به حسادت و درد هجران به افسردگی و ناکامی فروکاسته می‌شود.

گمان می‌کنیم تمسک به ظاهر شریعت و حتی اهتمام به باطن دین ما را از جهان شرک خارج میکند؛ اما غالباً دین داری در عصر ما خودش از تجلیات تفکر نفس مدار اومانیستی است.

تجربهٔ اندیشیدن نوعی چشم به راه بودن است. انسان در طریق کشف راز هستی، سالک طریق اندیشه است. تلقی رایج از فهم که گویی ذهن یا مغز انسان به‌مثابهٔ ظرف خالی، به تدریج با محتوای علمی انباشته می‌شود و انسان را به ساحت علم و معرفت رهنمون می‌سازد، تلقی خام و ناهم‌خوان با ساختار معرفتی انسان است. انباشت اطلاعات و گزاره‌های علمی چه بسا خود مانع طلوع خورشید معرفت به حقیقت باشد.

گروهی شاید گمان کنند دلیل توجه به شهید آوینی، تصویر مقدسی است که خصوصاً برای علاقمندان به انقلاب و دفاع مقدس، از او طی این سال‌ها در تصاویر رسانه‌ای به جا مانده است؛ اما ماندگاری و بقا به واسطه امور فانی میسر نمی‌شود. تا کسی خود با حق نسبت پیدا نکند، باقی نمی‌شود. آن چیزی که او را ماندگار کرده است، همان رهسپار شدن به سرچشمه است. آثار و نکات مکاشفات فکری و حکمی باقی مانده از او هنوز تشنگان این عرصه را سیراب می‌کند و چه بسا تا وقتی او بر سر این سرچشمه است، که همیشه هست، این نسبت (میان ما و او) هم باقی است؛ همانگونه که نمی‌توانیم روزگاری را تصور کنیم که دیگر حرفی از حافظ در میان نباشد. حافظ سال‌های سال باقی خواهد بود. ممکن است دوره‌ای راهمان را کج کنیم و ساحل رودِ جاری از سرچشمه را ترک و در وادی فراموشی آواره باشیم، ولی حافظ برای کسانی که با آن با آن جهان سنخیتی پیدا می‌کنند باقی است. حکمت و هنر و اهل این دو باقی‌اند.

انباشت اطلاعات و گزاره‌های علمی چه بسا خود مانع طلوع خورشید معرفت به حقیقت باشد.

لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ (همانا پیامبری از خودتان به سوی شما آمده است که آنچه شما را برنجاند، بر او سخت است؛ بر هدایت شما حریص و دلسوز و به مومنان رئوف و مهربان است.) در این آیه «حریص علیکم» آمده و نه «حریص علی نفسه»؛ نشانه عظمت شخصیت رسول خدا در این است که اگر کسی رنجی را متحمل می‌شود، رنج پیامبر از میزان رنج کشیدن او بر خودش بیشتر است. درک حقیقت این عظمت دشوار است اما به روشنی الگوی روابط دینی به تصویر کشیده شده است.

چه بسا می‌توان حقیقت رابطه انسان در نگرش لیبرالیستی را «حریص علی نفسه» دانست؛ این یعنی بیشینه کردن سود شخصی. روابط مبتنی بر سوداگری در خود بذر کین‌توزی و تخاصم دارد. در حالی که توصیف قرآن از روابط اجتماعی مومنانه، رابطه اخوت با باطن و الفت است. «الفت» حقیقت و روح روابط برادرانه مومنانه در جامعه دینی است؛ الفت، آنچنان که متفکران اجتماعی مسلمان بسط داده‌اند نتیجه مهر و حب است.

تفکر تکنیکیِ مدرن در ظاهر مخالف و دشمن دین نیست، بلکه غرض‌ورزانه برای آن شغلی دست و پا می‌کند و آن را در حاشیهٔ جهان خود زمین‌گیر می‌کند. سرّ اینکه انبوهی از صفحات شبکه‌های اجتماعی به رمزگشایی از آثار سوره‌های قرآن یا اذکار می پردازند و میلیون‌ها نفر از سر درماندگی در دین‌داری نسخه‌های معنوی زودبازده و تکنیک‌ها و مهارت‌های معنوی آنها را به کار می‌گیرند، همین «دین‌داری غرض ورزانه» است. در جهان تکنیک که اصالت با تمتع و ارادهٔ بشری است، سوره های قرآن و اذکار باید بتوانند باری از دوش بشر خسته بردارند. غرض این بشر از رجوع به این نسخه‌ها، دفع یک بلا یا بیماری یا افزایش سود و مال یا قبولی در یک آزمون یا به‌دست‌آوردن چیزی است. تصاویر عرفا و اهل معنا در شبکه‌های اجتماعی، همانند جوکی‌ها و مرتاض‌های هندی، دست به دست می شود تا از آنها که با توانایی‌های رازآلود، کلیدهای پنهان خوشبختی را در جیب دارند، برای کشف و به دست آوردن سود احتمالی بیشتر یا دفعِ خطرات بهره‌ای گرفته شود.

اهل عادت، اهل ذکر و به تبع آن، اهل فکر نخواهند بود. تفکر، نسبت پیداکردن با حقیقت وجود و با سرچشمه‌هاست. کسی که به سردی عادت مبتلا می‌شود از سرچشمه نخواهد نوشید و چیزی از باطن زلال مناسک نصیبش نمی‌شود. انسان باید دور از عادت، مدام در غلیان باشد. در جهان ما که جهان عادت و جهان سردی‌هاست و جهان مناسک منقطع از سرچشمه‌ها و سرآغاز‌هاست و بیگانگی و بی‌خانمانی همه‌گیر شده، چگونه می‌توان به سرآغاز راهی یافت؟ بیگانگی ما با عالم تَشرُّف و انس، به دلیل زندگی ما در عالمِ عادات است و گزاف نیست اگر بگوییم عادت، همراه با نسیان و کفران انس است؛ به تعبیر دیگر، وقتی به انس کافر می‌شویم، عادت می‌کنیم. در مرحلهٔ عادت هیچ انس و قربی نیست.

منظور نگاه آوینی از «نگاه ابژکتیو» این است که دانش خود بنیاد جدید در عین حال که با غروری اغواکننده، انسان را از داشتن توانایی شناخت همه چیز مطمئن می‌کند، در واقع آغاز نامرئی‌شدن حقایق و نابینا شدن انسان است و کوتاه‌شدن دست انسان از حقیقت را در پی دارد. هایدگر از این موقعیت تاریخی که بشر جدید به آن گرفتار آمده به «موجودبینی» و به توجه به فعلیت‌ها در مقابل «وجودبینی» و توجه و امکان‌ها تعبیر می‌کند. از نظر او اندیشیدنی‌ترین چیز خودِ وجود است که به ورطهٔ فراموشی سپرده شده است.

این‌که تصور کنیم فهم امور به مثابه در مشت گرفتن یک شیء و تصرف ذهنی آن است، خود شعبه‌ای از غرب‌زدگی است.