بریده‌های کتاب امدادهای غیبی در زندگی بشر

دین اگر بخواهد باقی باشد یا باید خودش جزو خواسته‌های بشر باشد، یا باید تأمین کننده خواسته‌های بشر باشد آن هم بدین شکل که تأمین کننده منحصر به فرد باشد. اتّفاقاً دین هر دو خاصیت را دارد، یعنی هم جزو نهاد بشر است، جزو خواسته‌های فطری و عاطفی بشر است و هم از لحاظ تأمین حوائج و خواسته‌های بشری مقامی را دارد که جانشین ندارد و اگر تحلیل کنیم معلوم می‌شود اصلًا امکان ندارد چیز دیگری جایش را بگیرد.

در مورد فطری بودن دین، دانشمندان زیادی نظر داده‌اند. یکی از آنها روان شناس بسیار معروف جهانی و شاگرد فروید، یونگ است. او می‌گفت اینکه آقای فروید می‌گوید دین از نهاد ناخودآگاه بشر تراوش می‌کند درست است، ولی اینکه او خیال می‌کند عناصر روان ناخودآگاه بشر منحصر به تمایلات جنسی‏ای که به شعور باطن گریخته‏اند می‌باشد بی‏اساس است. انسان یک روان ناخودآگاه فطری و طبیعی دارد. روان ناخودآگاه بشر بر خلاف ادّعای فروید صرفاً انباری که از شعور ظاهر در آن چیزهایی ریخته شده و پر شده باشد نیست. به عبارت دیگر شعور باطن هرگز به صورت یک ظرف خالی که فقط از شعور ظاهر چیزی بگریزد و آنجا رفته و آن را پر کند نیست. او می‌گفت: فروید به قضیه «روان ناخودآگاه» خوب پی برده بود، امّا بعداً به اشتباه خیال کرد که روان ناخودآگاه فقط از عناصر مطرود از شعور ظاهر تشکیل می‌گردد؛ خیر، روان ناخودآگاه جزء سرشت بشر است، عناصر رانده شده می‌روند آنجا و به آن ملحق می‌شوند؛ دین جزء اموری است که در روان ناخودآگاه بشر به طور فطری و طبیعی وجود دارد.

اکثر انحرافات و بدبختیهایی که بشر امروز را تهدید می‌کند ناشی از این است که علم را جدا از ایمان می‌خواهد. همای سعادت آن روز بر سر بشر سایه خواهدگسترد که وی عمیقاً پی ببرد که به این هر دو اصل مقدّس نیازمند است، بداند که مرغی است که به دو بال نیاز دارد، بالی از دانش و بالی از ایمان.

رشد یعنی «اینکه انسان شایستگی و لیاقت اداره و نگهداری و بهره‌برداری یکی از سرمایه‌ها و امکانات مادّی و یا معنوی که به او سپرده می‌شود داشته باشد»

عالم اگر بی دلیل چیزی را پذیرفت یا بی دلیل چیزی را انکار کرد روح علمی ندارد؛ او خزانه و انباری است از یک سلسله فرمول ها و اطلاعات، هر چه به او داده شده یاد گرفته و ضبط کرده است.

علم آنگاه مقدس و قابل احترام است که با روح تحقیق توام باشد. روح تحقیق آنگاه وجود دارد که بشر به نقص علم و اطلاعات خود معترف باشد.

علم چراغ است، روشنایی است. استفاده از آن بستگی دارد که بشر این چراغ را در چه مواردی و برای چه هدفی به کار ببرد. به قول سنایی، برای مطالعه یک کتاب استفاده کند یا برای دزدیدن یک کالا در شب تاریک.

ویل دورانت در کتاب لذات فلسفه می‌گوید: 《ما از نظر ماشین توانگر شده ایم و از نظر مقاصد فقیر.》

وقتی که انسان می‌خواهد انسانهای دیگر را اداره کند یعنی وقتی که موضوع رشد اداره انسانهای دیگر باشد، آن را «مدیریت و رهبری» می‏نامیم. این نوع از رشد دراصطلاح اسلامی «هدایت» و به تعبیر رساتر «امامت» نامیده می‌شود. دقیق‏ترین کلمه‌ای که بر کلمه «امامت» منطبق می‌شود همین کلمه «رهبری» است. فرق نبوّت و امامت در این است که نبوّت، راهنمایی و امامت، رهبری است. نبوّت، ابلاغ، اخبار، اطّلاع دادن، اتمام حجّت و راهنمایی است. راهنما چه می‌کند؟ راه را نشان می‌دهد؛ وظیفه‌اش بیش از این نیست که راه را نشان دهد. ولی بشر علاوه بر راهنمایی به رهبری نیاز دارد؛ یعنی نیازمند است به افراد یا گروه و دستگاهی که قوا و نیروهای وی را بسیج کنند، حرکت دهند، سامان و سازمان بخشند. نبوّت، راهنمایی است و یک منصب است؛ امّا امامت، رهبری است و منصب دیگری است.

از میان سیره‏های مختلف رسول خدا، سیره آن حضرت در لشکرکشی و سیاست، در تبلیغ اسلام، در رفتار با دشمنان، با مشرکین، با اهل کتاب و در خانواده، باید دقیقاً مطالعه شود که هر کدام از آنها یک کتاب درس به ما می‏آموزند. سیره عملی پیغمبر اکرم در رهبری و دستورهایی که در این زمینه می‌دهد خیلی عجیب است. به قدری روان‏شناس است و به قدری متوجّه راه و رسم انسانهاست که حدّی بر آن متصوّر نیست؛ متد انسان اداره کردن را می‌داند.

مسائل رهبری با روان بشر سر و کار دارد. جلب همکاری روانها و به حرکت در آوردن آنها به سوی هدفی مقدّس و عالی مهارت و ظرافت فوق العاده می‌خواهد، کار هر کس نیست. امروز پس از پیشرفتهای حیرت انگیز روانشناسی و جامعه‏شناسی و بالاخره انسان شناسی، هنگامی که سیره رهبری اولیاء خدا را مطالعه می‌کنیم می‌بینیم بر دقیق‏ترین ملاحظات روانی و بر اصول دقیق علمی رهبری منطبق است و به این ترتیب بود که می‌توانستند تا اعماق دلهای مردم نفوذ کنند؛ مردم آنچه داشتند در طبق اخلاص می‏گذاشتند.

رشد یعنی«لیاقت و شایستگی برای نگهداری و بهره‌برداری از امکانات و سرمایه‌هایی که در اختیار انسان قرار داده شده است». در مسئله‌ رشد، اول چیزی که لازم است مسئله‌ شناخت است. توانایی برای نگهداری و برای بهره‌برداری است.

آلکسیس کارل می‌گوید: «مغزها خیلی پیش رفته اما افسوس که دلها هنوز ضعیف است. دل را فقط ایمان قوی می‌کند.» تمام مفاسد بشریت از این است که مغزها نیرومند شده و دلها ضعیف و ناتوان باقی مانده‏اند. آیا تمدّن چه می‌کند؟ تمدّن برای انسان ابزار می‌سازد، ابزارهای خوب، انصافاً ابزارهای خوب اختراع می‌کند، امّا آدمها را چطور؟ چه چیز می‌تواند آدمها را عوض کند؟ چه چیز می‌تواند به آدمها هدفهای مقدّس و عالی بدهد؟ چه چیز است که می‌تواند ارزشهای بشری را عوض کند؟ کاری کند که همدردی و صاحبدلی تا بدان حد ارزش داشته باشد که از صمیم قلب بگوید: دنیا نیرزد آنکه پریشان کنی دلی‏ زنهار بد مکن که نکرده است عاقلی‏ انسانیت مساوی است با دین و ایمان، و اگر دین و ایمان نباشد، انسانیتی نیست.

اشتباه است اگر انسان یک کتاب را مانند یک سرگرمی مطالعه کند و قبل از آنکه مطالب کتاب درست جذب ذهن شده باشد و ذهن فرصت تجزیه و تحلیل پیدا کرده باشد به کتاب دیگر و موضوع دیگر بپردازد؛ امروز کتب تاریخی، فردا روان شناسی و پس فردا مثلًا کتب مذهبی مطالعه کند، همه مخلوط می‌شوند و حکم انباری بی‏نظم را پیدا می‌کند. انسان رشید کتاب‌ها و مطالبی را که برای خود لازم می‌داند، جمع می‌کند، آنها را مکرّراً مطالعه و دسته بندی و سپس خلاصه می‌کند. خلاصه را یادداشت و به حافظه خود می‏سپارد؛ بعد به موضوع دیگر می‏پردازد.

تنها با یاد خدا و جای گرفتن خدا در قلب است که دل آدمی آرامش خویش را باز می یابد سوره مبارکه رعد ایه ( ۲۸ )

غزالی می‌گوید ما از آن جهت نور را می‌شناسیم که گاهی هست و گاهی نیست، در یک جا هست و یک جا نیست؛ اگر وضع نور چنین می‏بود که همیشه جهان روشن بود، به طور یکنواخت هم روشن بود، سایه و تاریکی نبود، افول و غروبی نبود، در این وقت چیزی را که هرگز نمی‏شناختیم و به وجودش پی نمی‌بردیم همین نور بود که ظاهرترین اشیاء است و ظاهر کننده چیزهای دیگر است.

سخن از مدد غیبی به صورت هدایت و روشن‏بینی است و هم سخن از تقویت نیروی اراده است و هر دو را مشروط کرده است به دو چیز: یکی قیام و بپا خاستن و دیگر للّه و فی اللّه بودن قیام. اینکه زندگی انسان اگر مقرون به حق جویی و حقیقت خواهی و اخلاص و عمل و کوشش باشد مورد حمایت حقیقت قرار می‌گیرد و از راههایی که بر ما مجهول است دست غیبی ما را تحت عنایت خود قرار می‌دهد، علاوه بر اینکه یک امر ایمانی است و از لوازم ایمان به تعلیمات انبیاء است، یک حقیقت تجربی و آزمایشی است، البتّه تجربه و آزمایش شخصی و فردی؛ یعنی هر کسی لازم است در عمر خویش چنین کند تا اثر لطف و عنایت پروردگار را در زندگی خود ببیند و چقدر لذّت بخش است معامله با خدا و مشاهده آثار لطف خدا. کار خیلی سختی نیست، مراحل اوّلیه‏اش آسان است؛ انسان می‌تواند با پیمودن راه خدمت به خلق، کمک به ضعیفان، مخصوصا احسان به والدین، به شرط اخلاص و حسن نیت، کم و بیش آثار لطف خدا را همراه خود ببیند.

گمان نمی‌کنم بتوان کوچکترین تردیدی در این مطلب روا داشت که پیشرفتهای علمی کوچکترین تأثیری روی غرایز بشر نکرده است، برعکس بشر را مغرورتر و غرایز حیوانی او را افروخته‏تر کرده است و به همین جهت خود علم و فن، امروز به صورت بزرگترین دشمن بشر در آمده است، یعنی همین چیزی که بزرگترین دوست بشر است بزرگ‏ترین دشمن بشر شده است. چرا؟ علم چراغ است، روشنایی است. استفاده از آن بستگی دارد که بشر این چراغ را در چه مواردی و برای چه هدفی به کار ببرد؛ به قول سنایی برای مطالعه یک کتاب از آن استفاده کند و یا برای دزدیدن یک کالا در شب تاریک و «چو دزدی با چراغ آید گزیده‌تر برد کالا». بشر علم را همچون ابزاری برای هدفهای خویش استفاده می‌کند، امّا هدف بشر چیست و چه باید باشد؟ علم دیگر قادر نیست هدفهای بشر را عوض کند؛ ارزشها را در نظرش تغییر دهد، مقیاسهای او را انسانی و عمومی بکند. آن دیگر کار دین است، کار قوّه‌ای است که کارش تسلّط بر غرایز و تمایلات حیوانی و تحریک غرایز عالی و انسانی اوست. علم همه چیز را تحت تسلّط خویش قرار می‌دهد مگر انسان و غرایز او را. انسان علم را در اختیار می‌گیرد و در هر جهت که بخواهد آن را به کار می‌برد؛ امّا دین انسان را در اختیار می‌گیرد، جهت انسان را و مقصد انسان را عوض می‌کند.

(معلومم شد که هیچ معلوم نشد .) دل گرچه درین بادیه بسیار شتافت یک موی ندانست و بسی موی شکافت گرچه ز دلم هزار خورشید بتافت آخر به کمال ذره‌ای راه نیافت بوعلی سینا

اگر خدا را یاری کنید خداوند شما را یاری می کند و ثابت قدمتان میدارد.