بریده‌های کتاب شکست شاهانه: روان شناسی شخصیت شاه

وی در هیچ‌یک از نوشته‌هایش به این مطلب اشاره نمی‌کند که پدرش بیش از یک همسر داشته است( در واقع، رضاشاه در طول زندگی خود با پنج زن ازدواج کرد و مادرِ شاه دومین همسر او بود. ظاهراً پیش از آنکه رضاخان با مادر شاه ازدواج کند، ازدواج اول به طلاق انجامیده و حاصل آن یک دختر بود). شاه فقط در یکی از مجلدات خاطرات خود از وجود پاره‌ای مشکلات در مناسبات والدينش صحبت می‌کند. به‌نوشته شاه، مادرم قطعاً زنی بسیار با‌شخصیت بود. بین پدرم و او همه چیز به راحتی پیش نمی‌رفت. او کسی نبود که خود را تسلیم کند، و استقلال خود را حفظ می‌کرد. شاید این یکی از دلایلی بود که آن‌ها نتوانستند با یکدیگر زندگی کنند. مادرم به تنهایی در خانه دیگری زندگی می‌کرد.

بی‌شک رضا شاه برای این پسر چهره‌ای بلند قد و قامتش همچون کوه دماوند بوده. این توجه به قامت - به ویژه قامت خودش- یکی از دلمشغولی‌های شاه در سراسر زندگی بود. یکی از بانوان محافل دربار در ایران نخستین ملاقات خود را با شاه در سال ۱۹۵۱ [۱۳۳۰] یا ۱۹۵۲ [۱۳۳۱] هنگامی که شاه ۳۲ یا ۳۳ ساله بوده، چنین نقل کرده است: پس از آنکه این خانم به حضور شاه می‌رسد و سلام می‌کند، شاه بی‌هوا می‌گوید:چرا قد شما این قدر بلند است؟ سپس از روی صندلی خود بر می‌خیزد و از دختر جوان می‌خواهد که بچرخد و پشت به پشت او می ایستد تا ببیند کدام یک بلند‌ترند. از آن پس، داستان‌های مربوط به توجه شاه به اندازه و به ویژه قد خودش بر سر زبان‌ها افتاده بود. می‌گویند وی کفش‌هایی می‌پوشیده که قد را بلندتر نشان می‌دادند و این کفش‌ها قدری پاشنه بلند بودند. جست‌و‌جو برای یافتن عکسی که شاه در کنار فرح ایستاده باشد بیهوده است، زیرا چنین عکسی به روشنی نشان می‌دهد قد فرح بلندتر است. در عوض در عکس‌های رسمی معمولاً یا یکی از آن‌ها نشسته است یا شاه در جایی قرار گرفته که او را بلندتر نشان دهد.

به‌رغم ادعای شاه مبنی بر مهربانی و ملاطفت پدرش در خانه- که کاملاً مغایر با چهره ترسناک عمومی رضاشاه است - روشن به نظر می‌رسد که چهره خصوصی رضاشاه نیز بسیار شبیه به چهره عمومی او بوده است. در نتیجه حتماً همان وحشتی را که در میان اتباع خود پراکنده بود در خانواده نیز ایجاد کرده بوده. تنها کسی که به نظر می‌رسد از او نمی‌ترسیده همسرش تاج الملوک، مادر ولیعهد بوده است.

اسرائیلی‌ها می‌دانستند چگونه خودشیفتگی شاه را ارضا کنند. هنگامی که بین دو کشور پیوندهایی برقرار شد، آیزر هارئیل رئیس موساد(سازمان اطلاعات اسرائیل) بود. هارئیل توضیح داده است که چگونه وقتی اسرائیلی‌ها شاه را با کورش کبیر - پادشاه ایرانی سلسله هخامنشی که یهودیان را از اسارت بابلیان رها ساخت و به آنها اختیار داد که به اورشلیم بازگردند یا در ایران باقی بمانند- مقایسه می‌کردند، شاه محظوظ می‌شد. هارئیل یادآوری می‌کند که این پیوند بسیار رمانتیک بود و باید بگویم که در آن‌هنگام اهمیت زیادی داشت... او می‌خواست این نقش [کورش] را ایفا کند.

اما بدتر آنکه شاه قصد نداشت این جشن‌ها را برای مردم ایران برگزار کند، بلکه نظرش معطوف به رهبران کشورها بود‌. مهمانان شاه آن‌ها بودند. مردم ایران به این جشن دعوت نداشتند. به علاوه، تمام تدارکات این جشن به خارجیان سپرده شده بود.

لذا به نظر می‌رسد که نخستین سال‌های زندگی شاه در خانه‌ای پر از تشنج سپری شده باشد که در آن مادرِ قوی‌الاراده و پدرِ نیرومند او غالباً مجادله داشته‌اند.

اهمیتی را که رضاشاه برای پسرش داشت می‌توان در کتاب مأموریت برای وطنم، که زندگی‌نامه شخصی شاه و نخستین کتاب اوست، مشاهده کرد. شاه در این کتاب از پدر خود با عنوان بنیان‌گذار سلسله پهلوی، معمار بزرگ نوسازی ایران، و حتی ناجی کشور خود یاد می‌کند. این‌همه تعجبی برنمی‌انگیزد، اما تعداد دفعاتی که از او نام می‌برد و ستایش مشعشعی که از او به عمل می‌آورد شگفت‌انگیز است. شاه در کتاب ۳۳۶ صفحه‌ای خود [در نسخه انگلیسی] در ۷۸۴ مورد مختلف به پدرش اشاره می‌کند که به‌طور متوسط بیش از دو بار در هر صفحه است. وی ۲۸۶ بار از او با عنوان پدرم یاد می‌کند و در اشاره‌ای روشن به پدر خود ۴۴۷ بار از ضمایر او و همچنین او را و مال او استفاده می‌کند. عنوان رضاشاه ۳۹ بار تکرار شده و، در مجموع، ۱۲ مرتبه نیز به‌صورت‌های دیگر به پدر خود اشاره کرده است.

یک مدرسه ابتدایی ویژه در محوطه کاخ تأسیس شد و در آنجا ولیعهد همراه با معدود کودکانی که با دقت فراوان به عنوان هم‌کلاس او انتخاب شده بودند به تحصیل مشغول شد. شاه در مه ۱۹۳۱ [۱۳۱۰] تحصیلات ابتدایی خود را به پایان رساند. وی در پاییز همان‌سال همراه با چند کودک ایرانی دیگر و یک پزشک شخصی و یک معلم فارسی برای ادامه تحصیل به سوئیس فرستاده شد. پس از گذراندن یک سال آموزش مخصوص وارد مدرسه رُزه شد و در ژوئن ۱۹۳۶ [۱۳۱۵] تحصیلات دبیرستانی خود را در همان‌جا به پایان رساند. محمدرضا بلافاصله به ایران بازگشت و در بهار سال بعد، مه ۱۹۳۷ [۱۳۱۶]، در دانشکده افسری ایران ثبت نام کرد. وی یک سال آموزش افسری دید و نظریه و استراتژی و تاکتیک‌های نظامی را فراگرفت. سپس در ژوئن ۱۹۳۸ [۱۳۱۷]، آن‌طور که باید و شاید با کسب رتبه اول در کلاس خود، فارغ التحصیل شد. ولیعهد در ۱۵ مارس ۱۹۳۹ [۲۴ اسفند ۱۳۱۷] با شاهزاده خانم فوزیه، خواهر ملک‌‌فاروق پادشاه مصر، ازدواج کرد. این ازدواج در قاهره انجام گرفت، اما جشن‌های اصلی پس از بازگشت داماد جوان بیست ساله و عروسش، در تهران برگزار شد. شاهزاده خانم فوزیه خود را با تشکیل یک خانواده سلطنتی جدید و یادگیری زبان فارسی مشغول کرد. این زوج جدید به زبان فرانسه با یکدیگر صحبت می‌کردند.

همسر دوم شاه، ملکه ثریا، در توصیف اسب سواری‌های دو نفره‌شان در کاخی در شمال تهران می‌نویسد: هنگامی که در سعدآباد سوارکاری می‌کردیم، او غالباً از جوانی خود صحبت می‌کرد. او حتماً بسیار دلگیر بوده از این بابت که پدرش از کودکی او را مطیع و منقاد بار آورده. یک بار گفت: رضاشاه شخصیت بسیار بزرگی بود، اما همه ما از او می‌ترسیدیم. فقط کافی بود که چشمان نافذ خود را بر ما بدوزد تا ترس و احترام ما را برانگیزد. هنگام صرف غذای خانوادگی ما هرگز جرئت نداشتیم نظرات خود را بیان کنیم. در واقع، فقط وقتی می‌توانستیم حرف بزنیم که از ما سؤال شده باشد.

همسر سوم شاه، شهبانو فرح، نیز حادثه‌ای را نقل کرده است که ترس محمدرضای جوان را از رضاشاه تأیید می‌کند. وی از ملاقات شاه با یک سفیر خارجی در دهه ۱۹۶۰ [۱۳۴۰] صحبت می‌کند و اینکه گفت‌وگوی آن‌ها بر اثر ورود پسر بزرگ‌شان، ولیعهد جوان، به اتاق قطع می شود. شاه از سفیر رو برمی‌گرداند و متوجه پسر می شود. هنگامی‌که ولیعهد اتاق را ترک می‌کند، شاه از سفیر عذرخواهی می‌کند و می‌گوید: من به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهم او بترسد - وحشتی که خود من از پدرم داشتم.

جالب است که شاه در کتاب مأموریت برای وطنم، در حالی‌که به‌کرات از پدرش یاد می‌کند، درباره مادرش تقریباً چیزی نمی‌گوید. فقط اشاره می‌کند به: او مادر من است(هفت بار)، او یا مال او(چهار بار) و ملکه(یک بار). اما شاه با حیرت خاطرنشان می‌سازد: کسی مردی قوی اراده‌تر از پدر من ندیده بود و با وجود‌آن در زندگانی خانوادگی ما نفوذ مادرم بر همه تفوق داشت.

اما براساس شواهد فراوان، این آرمانی کردن بازنمایی ناقصی از اهمیت روان‌شناختی رضاشاه برای فرزند و جانشین اوست. شاه آینده پدر خود را نه‌فقط به‌مثابه چهره‌ای آرمانی برای روایت عمومی، بلکه به عنوان جباری ترسناک نیز تجربه کرده بود، همان تجربه ای که مردم ایران از رضاشاه به عنوان فرمانروا داشتند. از نظر ولیعهد رضا‌شاه یک الگوی رفتاری توهین‌آمیز و تحقیر‌کننده بود. نزد محمدرضاشاه خاطره پدر متوفایش مبنایی همیشگی برای مقایسه‌ای منزجر کننده بود. خاطره او از پدر متوفایش سرشار از رشک بود، زیرا همواره سعی می‌کرد اشتهار پدر خود را تحت‌الشعاع قرار دهد. این الگوی رابطه رشک و رقابت شاه با پدرش، و حتی خاطره او، به سرمشقی برای برخورد شاه با دیگران مبدل شد. کسانی که از نظر او چهره‌های مقتدر و قدرتمند بودند - برمبنای خصوصیات یا جایگاه رسمی شان - در معرض همان خصومت و بیزاری و رشکی قرار می گرفتند که پدرش قرار می‌گرفت. ماهيت تجارب مهم دوران کودکی شاه، تجاربی که در شکل‌گیری شخصیت او تأثیر بسیار داشتند، شواهدی در تأیید این فکر به دست می‌دهند که دیدگاه آرمانی ارائه‌شده در کتاب مأموریت برای وطنم به هیچ‌وجه جامع نیست؛ این شواهد نشان می‌دهند که پدر شخصیتی بسیار پیچیده‌تر از آن بوده است که تصویر آرمانی پسر از او القا می‌کند.

رضاشاه دیگر هرگز شریک خانه یا(بستر) تاج‌الملوک نشد. او به خانه دیگری اسباب کشید و فقط گاهی برای دیدن فرزندانش به خانواده سرکشی می‌کرد؛ در این هنگام با تولد علیرضا – آخرین برادر محمدرضا - تعداد این برادران و خواهران تنی به چهار نفر رسیده بود.

رضاشاه هنگامی اعلام کرد زن دیگری- که بسیار جوان‌تر بود- اختیار کرده است که کودتای خود را با موفقیت به انجام رسانده و به قدرتمندترین مرد ایران تبدیل شده بود. در ایران اوایل دهه ۱۹۲۰ [۱۳۰۰]، ازدواج با زن دوم پدیده‌ای نا‌معمول نبود. از همسر اول انتظار می‌رفت رقیب تازه خود را بپذیرد، و این یکی دیگر از جلوه‌های فقدان قدرت و پایین بودن منزلت زنان در آن‌زمان بود. اما مادرِ شاه این کار را نکرد‌. واکنش او در مقابل این واقعه بسیار تند بود. وی اعلام کرد نه‌تنها مسئله وجود زن دیگر را نمی‌پذیرد، بلکه تا آخر عمر نیز با شوهر خود حرف نخواهد زد. تاج الملوک ظاهراً از این تهدید دست کشید، اما دیگر هیچ‌گاه با رضا شاه زندگی نکرد. اشرف به یاد می‌آورد که او مدت‌ها از دیدن پدرم امتناع می‌کرد. رضا‌شاه، در مقابل این به چالش کشیدن بی سابقه اقتدارش، هنگامی‌که می‌دید مادرم دارد می‌آید واقعاً پنهان می‌شد.

شالوده شخصیت او را تزلزل و دودلی تشکیل می‌داد، و این ریشه در عدم‌اعتماد به شایستگی‌ها و توانایی‌های خود داشت که به‌صورت کمرویی و انفعال و رقت قلب خود را نشان می‌داد. اما این شالوده ضعیف را که به خودشیفتگی آمیخته بود ظاهر رؤیاهای بلندپروازانه می‌پوشاند - نوعی شجاعت و زمختی کم‌و‌بیش مردانه، ژستی که می‌خواست غرور و نخوتی خشک و رسمی و آمرانه را القا کند.