یادداشت علی دائمی

        📝 ما چگونه شوکه شدیم؟

⚠️ (این یادداشت، پایان داستان را بدجوری فاش می‌کند. لطفاً مراقب باشید که بعداً خدایی نکرده مرا نفرین نکنید!)

🔻 دربارهٔ ملکهٔ جنایت یا همان آگاتا کریستیِ خودمان صحبت‌های زیادی شده است؛ به‌طور خاص دربارهٔ رمان معروفش، «قتل راجر آکروید»، که خیلی‌ها آن را بهترین اثر در کارنامهٔ کریستی می‌دانند. بنابراین از تکرار مکرراتی مثل خلاصهٔ داستان خوددداری می‌کنم. تنها نکته‌ای که می‌خواهم دربارهٔ آن بنویسم، مربوط به «پایان غافلگیرکنندهٔ کتاب» است؛ پایانی که خیلی‌ها آن را شوکه‌کننده و غیرقابل پیش‌بینی می‌دانند. من هم نمی‌توانم لذتم را از خواندن داستان و حل شدن معما کتمان کنم، اما بیایید ببینیم آگاتا کریستی با استفاده از چه ترفندهایی توانسته اذهان را از پاسخ معما منحرف کند:

🔻 اولین و مهم‌ترین شگرد کریستی که رندانه است اما به مذاق بعضی منتقدان خوش نیامده، قرار دادن مقصر اصلی در جایگاه راوی اول‌شخص است؛ چیزی شبیه به «راوی غیرقابل اعتماد» که خصلت داستان‌های مدرن و متاخر است و فکر می‌کنم در داستان‌های پلیسی قدیمی چندان رایج نبوده است. نویسنده با این شگرد به ما نوعی اطمینان ناخودآگاه داده است تا سراغ خود راوی نرویم؛ خاصه که راوی داستان در نقش دستیار کارآگاه نیز ایفای نقش می‌کند. در چند داستانی که از آگاتا کریستی خوانده‌ام، راوی از نوع سوم‌شخص محدود است؛ اما در قتل راجر آکروید با اینکه صحت گفته‌های راوی و واکنشش به اظهارات دیگران محل تردید است، ما به او اعتماد می‌کنیم (چون به نویسنده اعتماد کرده‌ایم!)

🔻 قبلاً خوانده بودم که خیلی از پلیسی‌نویس‌های آن زمان از شگرد کریستی استقبال نکرده‌اند، «چون یکی از قواعد دهگانهٔ رمان‌های پلیسی را که حکم می‌کند راوی هیچ مطلبی را از خواننده پنهان ندارد، زیر پا می‌گذارد. اعضای باشگاه پلیسی‌نویسان اصولگرا، از جمله خود آگاتا کریستی، سوگند خورده بودند در روایت‌پردازی روراست باشند، حال آنکه در قتل راجر آکروید، آشکارا از این میثاق تخطی شده‌ است.» راستش را بخواهید ترجیح می‌دهم در جبههٔ منتقدان این شگرد کریستی باشم تا مدافعانش! با دادن اطلاعات دروغین به مخاطب، خیلی راحت می‌شود او را سر کار گذاشت. از آنجا که راوی نزدیک‌ترین جایگاه را به مولف دارد (هرچند این‌ها در دو سطح مختلف روایی قرار می‌گیرند)، مخاطب او را باور می‌کند و گفته‌هایش را می‌پذیرد؛ این عادت در رمان‌های پلیسی قدیمی بیشتر مرسوم بوده است. باید ببینیم اگر دکتر داستان ما در جایگاه راوی و دستیار پوآرو نبود و برخی اطلاعات را وارونه به ما انتقال نمی‌داد، باز هم پایان داستان همین‌قدر شوکه‌کننده می‌شد؟ بعید می‌دانم.

🔻 دومین شگرد به کار رفته در این اثر برای انحراف ذهن خوانندگان، بالا بردن تعداد مظنون‌هاست. البته برخلاف تکنیک قبلی، این شگرد در اغلب آثار کریستی دیده می‌شود و او عمداً تعداد افراد حاضر در صحنهٔ قتل را زیاد می‌کند و به هریک انگیزه‌ای برای قتل می‌دهد تا کار برای مخاطب حسابی سخت شود؛ «قتل راجر آکروید» هم از این قاعده مستثنی نیست و آش آن‌قدر شور است که در اقتباس تلویزیونی از این داستان (با بازی دیوید سوشه در نقش پوآرو)، نویسندگان مجبور می‌شوند شخصیت‌هایی مثل آقای بلانت، خانم راسل و فرزند او را به‌کلی حذف کنند!

🔻 و سومین ترفند «موکول کردن تمام تحلیل‌ها به پایان داستان» است. این هم از همان همیشگی‌های کریستی است و گاهی بدجوری حرص مرا درمی‌آورد. پوآرو عمداً حرف نمی‌زند، گاهی سخنان بی‌ربط می‌گوید یا سوال را با سوال جواب می‌دهد تا مخاطب را پای داستان نگه دارد. ممکن است گفته شود که یک کارآگاه باهوش نباید پرحرف باشد و همه چیز را تا فرارسیدن زمان مناسب لو بدهد، چون ممکن است باعث از بین رفتن برخی شواهد و سرنخ‌ها شود؛ اما واقعیت این است که پوآرو حتی با معتمدترین دوستانش هم درست حرف نمی‌زند و آن‌قدر خودش را کنار می‌کشد که باعث کم‌رنگ شدن جایگاه او و انفعالش در طول داستان شود. درواقع کریستی کنش‌گریِ پوآرو را فدای پیرنگ و تعلیق می‌کند. من اسم این نوع تعلیق را «تعلیق کاذب» می‌گذارم. انگار نویسنده جلوی دهان شخصیتش را گرفته و اجازه نمی‌دهد او آنچه فهمیده را با مخاطب درمیان بگذارد.

🔻 خلاصه اینکه: شگردهای خالق هرکول پوآرو و مولفه‌های داستان‌نویسی‌اش یکی دو تا نیست. دوست دارم فرسته‌ای دربارهٔ سبک کریستی و وجوه مشترک داستان‌هایش بنویسم و اگر شد پنبهٔ بعضی از داستان‌هایش را هم بزنم. ولی نباید فراموش کرد که شناخت، انتخاب و کاربست درست همین ترفندها نیاز به هوش و مهارت دارد و همین که کریستی توانسته عامهٔ مخاطبان را از این راه‌ها سرگرم کند، یعنی به هدفش رسیده است.