یادداشت فاطمه امیری پری

        ژانت آفاری استاد تاریخ دانشگاه کالیفرنیا در این کتاب سعی دارد، از زاویه جدیدی به موضوع انقلاب مشروطه نگریسته و برخلاف بسیاری از منابع و مآخذی که در این خصوص درصددند تا از دریچه خاصی به مشروطه ایرانی بنگرند، دیدگاه نو و تازه ای را پیش روی مخاطب خود قرار دهد. پژوهش وی در این کتاب، به نوعی ورای دیدگاه های تک بعدی به انقلاب مشروطه و نقش افراد، گروهها، دسته جات و شرایط پیرامونی است. آفاری با بهره مندی حداکثری از منابع به زبان های مختلف شامل اسناد، نشریات، کتب، مشروح مذاکرات، خاطرات و ... و همچنین استفاده از روش تحقیق درست و نگاهی بدور از اغراق گویی های خودمحورانه و یکسونگرانه(مانند توجه صرف به ابعاد سیاسی انقلاب و یا نقش افراد، انجمن ها، گروه های سیاسی و..‌. به صورت تک بعدی) به بررسی انقلاب مشروطه به صورت همه جانبه پرداخته و به ابعاد چند طبقه ای، چند فرهنگی و چند ایدئولوژیکی آن توجه نموده است‌. از نظرگاه وی، انقلاب مشروطه ایران، صرفا یک انقلاب سیاسی نبوده بلکه انقلابی اجتماعی و فرهنگی همراه با جنبه های مهم رادیکال است و بنابراین، ابعاد قومی، طبقاتی و جنسیتی نهضت، نه تنها امور مبهم، جزئی و بی اثری در رویدادهای سیاسی نبوده بلکه برعکس، این جنبه ها در بطن انقلاب وجود داشته و در جهت گیری های آن، تاثیر بسزایی داشته است. از این رو وی در کتاب خود با بهره گیری از منابع بیشمار، سعی در بررسی موضوعات اثر گذاری در انقلاب مشروطه دارد که گاه به دلیل عدم تسلط مشروطه پژوهان بر منابع و یا نگاه کلی نگرانه به موضوع و گاه یک سویه و دلایلی از این دست، چندان مورد توجه و تحلیل تاریخی قرار نگرفته است. 

از نگاه بنده کتاب دارای نکات مثبت و مفیدی است که به سادگی نمی توان از کنار آن گذشت و من به چند مورد آنها اشاره می کنم. اول، استفاده از منابع داخلی و خارجی به صورت توامان و همچنین بهره گیری از منابع دست اولی که گاها تا بحال مورد استفاده و مداقه قرار نگرفته که شرح دستیابی به این منابع به صورت موجز در مقدمه کتاب اشاره شده است. دوم بررسی دقیق منابع کمتر مورد استفاده قرار گرفته شده از سوی مشروطه پژوهان ایرانی که حاوی مطالبی است که در سیر حرکت مشروطه خواهی و همچنین مباحث مربوط به دوره استبداد صغیر و عملکرد مجاهدان قابل توجه ویژه است. به عنوان نمونه نکات مورد توجه در فصل ۹ کتاب در خصوص نگرش سوسیال دموکرات های اروپا، روسیه، روزنامه های اروپایی و روسی و همچنین اشخاص مهم چون کائوتسکی و لنین نسبت به بحران ایران، استبداد صغیر و مساله تبریز. سوم تلاش وی برای دوری از نگاه یک جانبه و پرداختن به ابعاد و زوایای مختلف انقلاب به صورت کلی و جزئی. چهارم  بررسی موضوعاتی کمتر پرداخته شده در بررسی سیر حرکت مشروطه خواهی و پس از آن. به عنوان مثال، توجه ویژه به انجمن های زنان و ریشه های نهضت زنان در ایران در فصل هفت و نکته پنجم، تلاش در جهت نگاه از پایین به مسائل و رخدادهای پیش و پس از مشروطه و به نوعی بهره مندی از نگاه جدید به تاریخ یعنی تاریخ مردم و مردمی نامه نویسی.

در این میان علی رغم آن که کتاب مذکور به لحاظ نگاه دقیق و موشکافانه نویسنده به موضوع و بهره مندی از روش تحقیق درست، استفاده از منابع مفید، دست اول و کمیاب، در بسیاری از موارد در جایگاه بالاتری نسبت به دیگر پژوهش های مربوط به انقلاب مشروطه قرار می‌گیرد اما به لحاظ دید تاریخی، کتاب مذکور دارای ایرادات کوچکی است که به دو مورد آن اشاره می نمایم.
جدا از برخی اشتباهات جزئی و کوچک در زمان چاپ و یا ترجمه کتاب در خصوص نام اشخاص  و یا تاریخ وقایع که در متن ایجاد شده است، یکی از نکات مورد توجه بنده که در این کتاب به صورت گذرا به آن پرداخته شده بود، کم رنگ بودن نقش اصفهان و در درجه بعد گیلان و رشت در دوره استبداد صغیر در کنار دیگر شهرها علی الخصوص تبریز است. این امر به واسطه حضور نیروهای اصفهانی در فتح تهران و همچنین حضور شخصیت هایی چون سردار اسعد در حوادث بعدی و تشکیل کابینه، حاضر اهمیت بسیاری است. این در حالی است که آفاری تمرکز خود را به موضوع محاصره تبریز به واسطه اهمیت آن در آشنایی اروپاییان و دیگر کشورها با مساله مشروطه و استبداد در ایران و نقش ویژه سوسیال دموکرات های روسیه و مجاهدین باکو و قفقاز و ارمنیان داشناک و هنچاک در تحولات بعدی و شکل گیری حزب دموکرات مجلس دوم قرار داده و از این رو، توجه بیشتر به حوادث شهرهای مذکور ضروری است. دوم اینکه، نگاه آفاری به مسائل انقلاب مشروطه و دیدگاه وی نسبت به شرایط، حوادث و رخدادهای سویه مردمی، منجر به مغفول ماندن و  کمتر پرداختن به عملکرد دولت، دربار و شخص محمدعلی شاه در زمان مشروطه و استبداد صغیر است. توجه پررنگ تر و ویژه تر به این سویه از تاریخ مشروطه نیز می تواند در غنای هرچه بیشتر تحلیل وی موثر و مفید باشد در آخر اینکه، نگاه ویژه آفاری به دموکرات ها و بررسی موشکافانه عملکرد آنان به ویژه توجه خاص به روزنامه آنان یعنی ایران نو و حلاجی دیدگاه های نویسندگان آن، به نوعی کفه ترازوی تحلیل و بررسی را به نفع این گروه سنگین تر نموده؛ حال آنکه توجه به روزنامه های اعتدالیون و تمرکز بیشتر بر روی دیدگاه های این گروه نیز، می توانست نگاه متعادل تری را پیشکش خوانندگان نماید.

به رغم وجود این نکات، کتاب آفاری به دلیل استفاده از روش تحقیق مناسب، بهره مندی از منابع مفید، نگاه همه جانبه و تحلیل و تبیین دقیق و موشکافانه، جزء پژوهش های مهم در خصوص انقلاب مشروطه به شمار می آید.