مجموعه‌ی خوبی از چند نظرگاه و دریچه‌ی بسیار متفاوت که اکثرا قابل تامل‌اند، حتی با وجود اختلاف‌های بینشان. بین مقالات، مطالب میرسون، لوکاچ و پتیسن را بیشتر پسندیدم‌.
        

                کتاب خوشخوان و تقریبا جامعی‌ست از یک مولف ایرانی، و این جای آفرین دارد‌. اما لحن متن و نوع رفرنس دادن‌ها و بعضا تکرار‌های زیاد در بخش‌های مختلف، آن را شبیه به رساله‌ها و تز‌های دانشگاهی کرده است. به علاوه‌ی اینکه اصلا با ادعای "رمان به منزله‌ی فلسفه" مطابقت ندارد
        

                .......
        

                "تمام آنچه برایش زندگی کرده‌ای و می‌کنی دروغ است و فریبی که زندگی و مرگ را از تو پنهان می‌دارد"
داستان را برای تاثیرگذاریِ خاصش در حیطه‌ی فهمِ پیوستگیِ مرگ و زندگی دوست دارم.
        

                این دو نوشته (حتی "آخرین روز یک محکوم" که مقداری وضعش نسبت به "کلود ولگرد" بهتر است) نه قصه هستند، نه حکمت، نه شعر، نه جستار، نه خطابه و نه هیچ چیز دیگر. اما از همه مهمتر اینکه اساسا قصه نیستند. فضایی باسمه‌ای و پوچ برپا شده و تعدادی موجودِ فاقد حیات در آن می‌لولند که ابزاری باشند برای انتقاد از وضع قانون و اعدام و زندان و ... ‌. فضایی که هوگو می‌آفرینَد، فضای ژورنالیسم است که توان تحریکِ تجربه‌ی هنری (این مبدا و مقصدِ مهمِ داستان) را ندارد.
        

                《قیافه‌ی شخص دیروزی که از زیرزمین سبز شده‌بود. مرد در آستانه‌‌ی در ایستاد ... راسکلنیکف فریاد زد: "چه می‌کنید؟" مرد آهسته پاسخ داد: "مقصرم"  "در چه چیز؟" "در افکار شرورِ ظالمانه" هردو به یکدیگر می‌نگریستند》
از "فکر" تا "عمل". از "قلم" تا "تبر" ؛ جنایت و مکافات، خیالی پیچیده به‌مثابه‌ی میدانِ محک و آزمایشِ آدمیان‌ است. راسکلنیکف، صرفا یک "طرح" یا "تئوری" - که می‌تواند درست یا غلط و قابل چون و چرا کردن باشد - را به سمت زندگی فرانمی‌افکَنَد. او در "جا"یی اقامت می‌گزیند که صرفا هنرمندی چون داستایفسکی می‌تواند آن سکونتِ وجودی را تا انتها بسط دهد و محک بزند. راسکلنیکف می‌رود تا انزوا و جداافتادگی از پیکرِ واحدِ بشرِ مماس با خاک و زمین (خاک و زمین همچون مادر) را در آغوش کشد. تئوریِ تاحدی ایدئولوژیک و اراده‌گرایانه‌ی‌ او از این موقعیت وجودی و از این انزوا نشئت می‌گیرد. از اینجا هم تا عملِ حتی فیزیکیِ "جنایت" که راهی نیست! و اصلا مگر عملِ فیزیکیِ جنایت در عالَمِ پیچیده و حیرت‌آورِ داستایفسکی اهمیت چندانی دارد؟ در جنایتی که برای پول باشد (همان جنایتی که راسکلنیکف می‌گوید اگر کارش از آن نوع بود، اکنون چقدر راحت و خوشبخت زندگی‌اش را می‌کرد!) فرق است بین تبر کوبیدن یا نکوبیدن. همچنین است در اقسامِ دیگر جنایت که الزاما با موقعیتِ وجودیِ راسکلنیکف صنمی نداشته باشند. اما مگر این جنایتِ خاص، برای پول یا حتی نتیجه‌ی یک نظریه‌ی اجتماعی یا تقلید از ناپلئون‌هاست؟ چه ساده‌لوحی‌ای! جنایتِ راسکلنیکف، صرفا ثمر دادنِ نهالِ طغیانِ او علیه پیکر بشری و مامِ خاک است. نمودِ بیرونیِ بیگانگی و خزیدنش به "زیرزمین" است؛ جایی که خورشید در آن مُرده و "جهنّمِ ناتوانی از عشق ورزیدن" در آن برپا شده. داستایفسکی فاصله‌ی بین فکر و عمل را ازبین‌می‌برد یا بهتر بگویم: این دو را باطل می‌کند. خیال، واقعیت را تسخیر کرده و درختِ راسکلنیکف در شکاف وجودیِ او (واژه‌ی "راسکُل" به معنیِ شکاف و شقاق است) میوه می‌دهد. چه کسی می‌تواند آینده‌ی این نهال و امکانات این بذر را ببیند؟ کسی که بتواند بهتر از دیگران زمین و زندگی را تاویل کند و او شاعر و هنرمند است. بذرِ راسکلنیکف، در خود، صرفا مرگ یک پیرزن رباخوارِ آنتی‌پاتیک را ندارد. لیزاوتای همسان با سونیای معصوم و مادرِ راسکلنیکف نیز "تصادفا" از بین می‌روند. عجب تصادفی! همچنان سوال هست که چرا اگر هرکسِ دیگری جز لیزاوتا در آن اتاق حاضر می‌شد، او نیز محکوم به مرگ نبود؟ راسکلنیکف، بقول خودش "سراپا خون‌آلود" است. او یک‌تنه به نمایندگی از زیرزمین و شیطان، به جنگِ زمین برخاسته و آن را آلوده کرده‌است‌؛ آن هم نه الزاما با فیزیکِ جنایت، بلکه با رضایت دادن به آن. راسکلنیکف حتی تا آخرین لحظات با خود فکر می‌کند که عملش جنایت نبوده و فقط چون در عمل، کار شُسته‌رُفته از آب درنیامده، کسی حق را به او نمی‌دهد. این فکر که ناشی از خودفریبی‌ست، انتقام کاراکتر از زندگی و زمین است. زندگی و زمینی که از این انزوا و تئوریِ ناشی از آن حمایت نکرده و آن را احمقانه جلوه داده‌است. غرورِ جریحه‌دار شده‌ی راسکلنیکف ناشی از شکستِ او در میدانِ محکِ داستایفسکی‌ست. او "تاب نیاورد" چون نبایست و نمی‌توانست بیاورد! در میدانی که چیزهای جهان، جداجدا و مستقل از هم تصور شوند، این منطق پذیرفته است که کُشتنِ یک پیرزن، بعدها با صدها نیکی به نوعِ بشر شسته می‌شود‌‌. داستایفسکی نشان می‌دهد که دروغی بزرگتر از این وجود ندارد و اصولا این‌چنین شخصی هیچگاه فرصت و توان نیکی کردن نخواهدیافت. هنر عرصه‌ی گشایش افقِ حقیقیِ زندگی‌ست؛ آن افقی که در آن غایت‌تراشی راه ندارد و انسان باید تمرینِ "بی‌غرضی" کند‌. در زندگی روزمره "قصر فردوس به پاداشِ عمل می‌بخشند" یعنی ارزش‌ها با صرفِ فیزیکِ اَعمال تعیین می‌شوند. فکرِ بُریده از زندگی و بُریده از عشق و بُریده‌ از این انسان و آن انسانِ خاص (نه انسانیتِ عام) و فکرِ راضی به جنایت در این میدان اهمیتی ندارد و می‌توان با ساده‌لوحی آن را پنهان کرد و خود را فریب داد. مهم، "عمل" و "غایت" و "غَرَض" و "منظور" است! اما در حقیقتِ عالَم، انگار حساب‌ها جور دیگری‌ست و جنایت و مکافات، نقشی از حقیقتِ عالَم است. یادمان بیاید که ایوان و دیمیتری کارامازوف چگونه به مکافاتِ خونی که در عمل نریخته‌بودند، اما به آن رضایت داده‌بودند، فراخوانده‌شدند. بی‌غرضیِ هنر یعنی برآمدن از این افقِ تنگ روزمره که همه چیز را برای چیز دیگر می‌خواهد و نه برایِ خودِ آن چیز. مامالادوف در جایی می‌گوید: "خداوندا، سلطنتت زودتر فرارسد" این سلطنت، در زمین نقشی از خود برجای گذاشته است که چشم و گوش هنرمند، توان انکشاف آن را دارد.
        

                برای منی که حتی ماقبلِ طلبگی در حوزه‌ی شعر و ادب فارسی (بخصوص شعر سبک هندی) هستم این کتاب به واسطه‌ی اینکه مکتوبِ کلاس‌ها و جلسات مرحوم حسینی‌ست، برکاتی داشت، از جمله اینکه تا حدی توان آشنا شدن با محور‌های کلیدی و ایماژهای پربسامدِ شعر بیدل از متن برمی‌آید. اما کلیت کتاب آنچنان که باید غنی و منسجم نیست. مطالب هر فصل می‌تواند هر عنوانی داشته باشد و چندین صفحه کم و زیاد شود. ای کاش حداقل بدون ترتیب و آداب، صرفا غزل‌های مهم بررسی می‌شد تا اینطور سرگردانی بین این تک بیت و آن تک بیت پیش نیاید.
        

                طرح بحثِ خوب و جاافتاده، نه سرسری و سطحی با زبانی آراسته و دقیق که بخصوص در دو فصل (هنر سمبولیک نزد هگل و سنت‌گرایان - هیدگر) اوج می‌گیرد.  نکته‌ی جالب و مهم این است که علیرغمِ وجود مقاله‌های ظاهرا پراکنده که به بهانه‌ای در یک کتاب جمع شده‌اند، اما در نهایت می‌توان حلقه‌ی اتصالی بین اکثر بخش‌های کتاب یافت.