بریده‌های کتاب نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران: مروری بر روشنفکری در غرب، پیدایی روشنفکری در ایران و نسل اول روشنفکری مشروطه

روشنفکران اساساً اهل ایدئولوژی هستند و در مرتبه ای نازل تر از متفکران قرار می گیرند.

دکارت، بشر را یک ماشین فرض می کرد و تفسیر ماشینی مکانیکی او از آدمی، مبنای نگاه فلسفه جدید غربی و علوم مدرن به بشر قرار گرفت.

ولتر در پایان اغلب نامه هایش، با دوستان خود این شعار را مطرح می کرد:((این رسوا را در هم کوبید)) و مقصود او از ((این رسوا)) ادیان وحیانی بود.

اسپینوزا خدا و طبیعت را یکی می دانست(نحوی ماتریالیسم پنهان) و معتقد بود که علوم تجربی به عنوان ابزار شناخت طبیعت، موجب شناخت خدا نیز می گردند و در واقع طریق خداشناسی همان پوزیتیویسم است. این سخن مبنای بسیاری از ادعاهای جریان های روشنفکری غرب زده ایرانی در تفسیر پوزیتیویستی و به اصطلاح ((علمی)) دین اسلام قرار گرفته است. (از مهندس بازرگان ((نهضت آزادی)) تا ((مجاهدین خلق)) و برخی آرای عبدالکریم سروش، هر یک به طریقی مُلهم از این آرای پوزیتیویستی هستند.

فُرماسیون شبه مدرنیته، حاصل غرب زدگی سطحی و تقلیدی (به تبع استیلای سیاسی و اجتماعی استعمار مدرن بر کشور ما) بوده و به هیچ روی دنباله طبیعی و منطقی سیر تطور تاریخی ما نبوده است.

جریان روشنفکری ایران، صورت تقلیدی و سطحی ای از روشنفکری غرب مدرن بود که در شرایط خاص تاریخی فرهنگی و اجتماعی ایران، به عنوان سرپل حضور و نفوذ و بسط سیطره استعمار و امپریالیسم مدرن غربی، از طریق ترویج شبه مدرنیته و فعالیت فرهنگی سیاسی و انجام بسیاری رفتارهای خیانت بار، ایفای نقش نمود....

تجربه لغو قرارداد رویتر و به ویژه قیام تنباکو نشان داده بود که قدرت و نفوذ و روحانیت و تعالیم اسلامی شیعی، مانعی جدی بر سر راه سلطه تمام عیار بیگانگان بر اقتصاد و سیاست و فرهنگ کشور می باشد.

از لاک تا هانتینگتون، روشنفکری غرب مدرن مسیر درازی را طی کرده و به ترویج ایدئولوژی های مختلفی پرداخته است که حاصل همه آنها، بسط سیطره امپریالیستی غرب بر بساط عالم، استثمار و استعمار طبقات فرودست خود و مردمان دیگر جوامع، فقر فزاینده و فاصله شدید میان جهان گرسنه جنوب و جهان رفاه زده و غارتگر امپریالیستی شمال، بر پاشدن آشوئیتس ها و گولاک ها و گوانتاناموها، بر سرکار آوردن رژیم های دست نشانده و وابسته در جهان به اصطلاح سوم و تربیت نسل روشنفکران غرب زده مقلّد خائن به مردم خود و نهایتاً جنگ و جنگ و جنگ و بمب اتمی و گلوله های نوترونی و استفاده از بمب هایی از اورانیوم رقیق شده و شیوع ایدز و همه گیر شدن بحران فروپاشی خانواده ها و تبدیل افسردگی به اپیدمی نسل جوان و بحران زیست محیطی ویرانگر و... بوده است ،آری این کارنامه نسل های مختلف روشنفکری غرب از لاک تا هانتینگتون است.

در واقع، هابز فیلسوفی پوزیتیویست و از نظریه پردازان مروج سکولاریسم و مفهوم مدرن ((سیاست)) (یعنی سیاست منهای دین و اخلاق و قدرت مدار و استیلا جو و نفسانی) است. روشنفکران سکولار آته ئیست و نیز به اصطلاح دینی ایران، به آراء سیاسی هابز توجه ویژه ای نشان می دهند. هنگامی که ((حسین بشیریه)) کتاب ((لویاتان)) هابز را ترجمه و منتشر کرد، ((سعید حجاریان)) ستایش نامه بالابلندی درباره این کتاب در مطبوعات منتشر نمود. هابز، مروج استبداد مطلقه مدرن سکولاریستی است و این نکته برای آن هایی که گمان می کنند مدرنیته و دموکراسی با استبداد قابل جمع نیستند، بسیار آموزنده است.

او[میشل اکم دومونتی فرانسوی ] از طرفداران بیان صریح شهوترانی های جنسی در آثار ادبی بود و در مقاله ای به نام ((در باب بعضی اشعار ویرژیل)) از ((حیوانی)) نامیدن عمل جنسی انتقاد کرده و خواهان پرده دری در این خصوص و بیان بی پروای توصیفات جنسی گردیده بود و از این منظر نیز پیشتاز روشنفکرانی چون ((دیدرو)) و نویسندگانی غربی قرن بیستم و روشنفکران هرزه نگار غرب زده است.

جان لاک سرمایه داری بود که در تجارت برده در آمریکا سهیم بوده است و از نظر ((لبوویکس))، این امر در تکوین آرای او به نفع استعمار نقش مهمی داشته است. خانم ((باربارا آرینل))، جان لاک را طراح سیاست های استعماری انگلستان دانسته است.

روشنفکری در معنای افواهی و رایج آن، مترادف با داشتن تحصیلات و اطلاعات، خوش فکر بودن یا به اصطلاح((داشتن فکر باز)) و نظایر اینهاست، اما اگر به یک بررسی عمیق و تحلیلی-تاریخی بپردازیم، در می یابیم که روشنفکری یک تعریف و معنای تخصصی دارد. در تعریف تخصصی(که معمولاً در کاوش های فلسفی و تئوریک، تاریخی و فرهنگی، جامعه شناختی و سیاسی، این تعریف مورد نظر است)، روشنفکری بیانگر یک جهت گیری و جریان تاریخی_فرهنگی تجسم روح مدرنیته و جهان نگری ((عصر روشنگری)) است. در معنای تخصصی، روشنفکری عبارت از جهان نگری و اندیشه ای است که تبلور روح اومانیستی و سکولاریستی مدرنیته در دوران تثبیت آن [دوران موسوم به ((عصر روشنگری))] است.

دوران غلبه فُرماسیون تاریخی_فرهنگی شبه مدرن را می توان ظالم ترین و هولناک ترین و سیاه ترین دوره تاریخ ایران و به عبارتی شب یلدای ظلمانی و تونل وحشت تاریخ ایران دانست.

ايدئولوژی رسمی دولت استبدادی شبه مدرن در ایران، مجموعه ای از اوهام ساخته و پرداخته مستشرقان اغلب یهودی و افراد ذی نفوذ شبکه جاسوسی انگلیسی(نظیر اردشیر ریپورترچی) و فراماسونرهای وطنی دنباله رو آن ها(روشنفکرانی چون فروغی و میرزا ملكم و تقی زاده و آخوندزاده و پورداوود و...) بود که در قالب نوعی ((ناسیونالیسم باستان گرای سلطنت طلب و شووینیستی)) (برتری طلبانه) و مبتنی بر دروغ ها و خیالبافی هایی در خصوص ((قوم آریایی)) و خصایص آن بنا گردیده بود و چونان پرده فریبی جهت ترویج استیلای غرب زدگی شبه مدرن بر ایران، توسط دستگاه های رسمی آموزشی و فرهنگی و رسانه های رژیم و توسط طیف نیرومندی از روشنفکران ترویج می گردید. این ایدئولوژی، صبغه شدید ضد اسلامی داشت و بر مهملات بی اساس چون ((عظمت ایران باستان)) را جانشین توجه و تکیه بر هویت دینی و معنوی خود کرده بود.

مستشرقان غربی (افرادی چون ((مری بویس))، ((گلدزیهر)) و ((گیرشمن)) ) که اغلب یهودی هستند و نیز نسل مورخان ایرانی غرب زده ای که تحت هدایت آن ها پرورش یافته اند(افرادی چون ((ابراهیم پورداوود))، ((حسن پیرنیا))، ((حسن تقی زاده))، ((عبدالحسین زرین کوب)) و بسیاری دیگر که اغلب فراماسونر می باشند)، کوشیده اند تا به ارائه چهره ای درخشان و جذاب از ((عظمت ایران باستان)) با پیرایه تئوری ((آریامحوری)) بپردازند و این نگرش، ستون فقرات ناسیونالیسم شووینیستی ایران(از ((جلال الدین میرزا)) و ((آخوند زاده)) تا رضاشاه و محمدرضاشاه پهلوی و ایدئولوگ های آن ها یعنی افرادی چون((شجاع الدین شفا)) و ((ذبیح الله صفا)) ) را تشکیل می دهد.

جریان روشنفکری به لحاظ نظری و تاریخی فرهنگی، اساساً استکباری، غیر دینی و دین ستیز، نفسانیت مدار و مروج سرمایه سالاری است و این امری است که در جریان روشنفکری لیبرال و یا ناسیونالیست به گونه ای و در روشنفکری مارکسیست و یا سوسیال دموکرات به گونه ای دیگر تحقق یافته و می یابد و تاریخ روشنفکری در غرب و جریان تقلید شبه روشنفکری غرب زده ایران، مؤید آن است.

در جهان نگری روشنفکری، به تبع کلیت تفکر مدرن، مفهوم((آزادی)) به عنوان یک مؤلفه کلیدی مطرح است. در بررسی مفهوم ((آزادی)) موردنظر روشنفکران، به این مهم باید توجه داشت که آن ها بشر را در ساحت نفسانی و ناسوتی تعریف می کنند و آزادی آدمی را نیز جز در ساحت نفسانیت مداری و بر پایه اومانیسم نمی فهمند. از این رو، وقتی کاسْت روشنفکری غربی یا غرب زده از آزادی سخن می گوید، به آزادی نفس امّاره نظر دارد و چه آزادی را همچون لیبرال ها بر پایه اصالت مصداق فردی نفس امّاره تعریف نماید و چه همچون سوسیالیست ها آن را بر اساس اصالت مصداق جمعی نفس امّاره تبیین نماید، به هر حال به آزادی نفس امّاره در مبادی و غایات جمعی ناسوتی توجه دارد؛ و به هیچ روی آزادی را در نسبت با کمال و رشد انسانی و ارتقاء معنوی و وجودی او معنا نمی کند. روشنفکران لیبرالیست، در شعار آزادی، به دنبال آزادی از قیود اخلاقی و کلیسایی جهت ترویج روح سوداگری و انباشت سرمایه و آزادی از موانع گمرکی و نظارت های دولتی در قلمرو اقتصاد و آزادی سیاسی به منظور اعمال فشار بر اشرافیت فئودال و پادشاه و کسب قدرت سیاسی برای خود بوده اند. همان گونه که ماکیاولی تصریح کرده بود، اساساً مفهوم مدرن مفهوم مدرن آزادی با امپریالیسم و سلطه جویی تلازم دارد و صورت تزیین شده استبداد سکولاریستی است؛ و این امر ریشه در ماهیت اومانیستی و نفسانی آن دارد.

یکی از ویژگی های مهم جهان بینی مدرن روشنفکری، اعتقاد به((اصل پیشرفت)) یا ((اصل ترقی))است. بر اساس این نگرش، پیشرفت در مفهوم رفاه زدگی دنیوی و انباشت سرمایه و افزایش بیش از پیش ساختار تکنیکی و تکنوکراسی تعریف می گردد و مفهوم مادی و ناسوتی و تکنیکی پیشرفت، جانشین مفهوم معنوی ((رستگاری)) و ((فلاح)) و ((کمال)) به عنوان غایت زندگی و تاریخ می گردد. بر این اساس، هر جامعه به میزان بهره بردن از سکولاریسم و ایدئولوژی های اومانیستی و شاخص های کمّی انباشت سرمایه و تکنولوژی، ((پیشرفته)) و ((مترقی)) تلقی می گردد و هر جامعه ای که دارای این ویژگی ها نبوده و یا در سطح پایینی از نظر سیطره تکنوکراسی و سرمایه سالاری و بهره مندی از ایدئولوژی های مدرن قرار گرفته باشد، ((عقب مانده)) و ((توسعه نیافته)) فرض می گردد. بر همین قیاس، افراد دارای جهان بینی سکولاریستی و اومانیستی و مُلحد و یا معتقد به اندیشه دینی تحریف شده به نفع مدرنیته، اشخاصی ((مترقی)) و ((خردگرا)) و ((روشنفکر)) نامیده می شوند و هر انسان دینی که غایت زندگی را در ((کمال انسانی)) و ((قرب الهی)) و رستگاری جست وجو نموده و به سکولاریسم و اومانیسم بی اعتقاد باشد، ((مُرتجع)) و ((تاریک اندیش)) نامیده می شود. بر همین اساس، دوره ماقبل ظهور، مدرنیته دوران ((ظلمت و تاریک اندیشی)) و عصر مدرن، عهد ((روشنگری)) و ((تنویر افکار)) نامیده می شود.

جریان روشنفکری یا به عبارت دیگر((کاسْت روشنفکری))[کاسْت واژه ای پرتغالی است که مردم شناسان غربی آن را در خصوص نظام های شبه طبقاتی و بسته پرتغالی در هند باستان به کار می برده اند.]، به عنوان مبلّغ و مروج و مدافع جهان بینی مدرن که روح این تفکر را به زبانی ساده و اغلب در قالب ایدئولوژی های مدرن در میان توده مردم نشر می دهد، فرزند فلسفه غربی و راسیونالیسم دکارتی است.

بانی اصلی پروتستانتیسم مسیحی، کشیش آلمانی به نام ((مارتین لوتر)) (1546م) بود و از دیگر چهره های برجسته آن می توان از ((ژان کالون)) (1564م) نام برد. پروتستانتیسم مسیحی، به ویژه در برخی شاخه های آن نظیر ((پیوریتانیسم)) که بیشتر متأثر از آرای کالون بود، به شدت تحت تأثیر روح سوداگرانه یهودی قرار داشت و به اعتقاد ((ماکس وبر)) و برخی مورخان، از عوامل مؤثر زمینه ساز جهت بسط عالم مدرن و امیال بورژوایی و نظام های سرمایه سالاری مدرن بوده است. کالون رباخواری زمین نمی دانست. پیوریتن های پروتستانتیست، سرمایه داران را ((آیات خدا)) بر روی یهودی زده مدافع سرمایه داری مدرن بود که به ویژه در انگلستان و بعدها آمریکا، از پدید آورنده هویت فرهنگی ایالات متحده آمریکا و نظام سرمایه سالار و ادب و فرهنگ مبتنی بر پول محوری و سوداگری مادی اندیشانه آن دانست.