بریده‌ کتاب‌های معراج السعاده: بهترین کتاب در علم اخلاق و آداب و سنن اسلامی

بدانکه شأن قوۀ عقلیه و وهميه ادراك امور است؛ وليكن اول ادراك كليات را كند و ثانی تصور جزئیات؛ و چون هر فعلی که از بدن صادر می‌شود افعال جزئیه می‌باشد پس مبدء تحريك بدن در جزئیات افعال بفکر و رویۀ قوۀ وهمیه است. و از این جهت او را عقل عملی و قوهٔ عامله می‌نامند و اول را عقل نظری و قوهٔ عاقله. و شأن قوهٔ غضبيه و شهويه تحريك بدنست و این دو مبدء تحریکند؛ اما غضبیه مبدء حرکت بدنست بسوی دفع امور غيرملائمه از بدن، و شهویه مبدأ حرکت آنست بسوی تحصیل امور ملائمه. پس اگر قوه عاقله بر سایر قوی غالب شود و همه را مقهور و مطیع خود گرداند البته تصرف و افعال جميع قوی بر وجه صلاح و صواب خواهد بود و انتظام در امر مملکت نفس و نشأهٔ انسانیت خواهد گردید و از برای هر يك از قوی تهذیب و پاکیزگی بهم خواهد رسید و هر یکی را فضیلتی که مخصوص بآنست حاصل خواهد شد. پس از تهذیب و پاکیزگی قوه عاقله صفت حکمت حاصل می‌شود و از تهذیب قوه عامله ملکۀ عدالت ظاهر میگردد و از تهذیب غضبیه صفت شجاعت بهم می‌رسد و از تهذیب شهویه خلق عفت پیدا می‌شود. و این چهار صفت اجناس اخلاق فاضله‌اند و سایر صفات حسنه مندرج در تحت این چهار یعنی از این چهار صفت ناشی می‌شوند. و این چهار مصدر هستند؛ همچنانکه حکمت مصدر فطنت و فراست و حسن تدبیر و توحید و امثال آن می‌شود. و شجاعت منشأ صبر و علو همت و حلم و وقار و نحو این‌ها می‌گردد. و عفت سبب سخاوت و حیا و امانت و گشاده‌روئی و مانند این‌ها می‌شود. پس سرهمۀ اخلاق حسنه این چهار فضیلت است.

و بدانکه اگر قوه شهویه تو بر سایر قوی مسلط شده تا اینکه اکثر شوق تو و بیشتر فکر و ذکرتو در کار اكل وشرب وجماع و ساير لذات شهویه است و اکثر اوقات در آراستن طعام‌های لذیذه و یا خواستن زن‌های جمیله است خود را یکی از بهایم بدان و نام انسان برخود منه و اگر تسلط و غلبه در تو از برای قوه غضبیه است پیوسته خود را مایل منصب و جاه و برتری بر عبادالله میبینی و طالب زدن و بستن و انداختن و شکستن و فحش و دشنام و اذیت انام هستی خویش را سگی گزنده و یا گرگی درنده میدان و خود را از زمره انسان مشمار و اگر استیلا و قهر از برای قوۀ شیطانیه است و همیشه در فکر مکر و حیله و تزوير وخدعه و بستن راه‌های مخفیه از برای رسیدن بمقتضای غضب و شهوت است خود را شیطانی دان مجسم و خارج از حزب بنی آدم و اگر تسلط و استیلا از برای عقل باشد و پیوسته در صدد تحصیل معرفت الهیه وكسب ملكات ملکیه باشی و فکر تو مقصور بر عبادت پروردگار و اطاعت رسول مختار وطلب راه سعادت و وصول بمرتبه قرب حضرت آفریدگار باشد خود را انسان حقیقی میدان که عالم آن از ملائکه مقدسه بالاتر است و رتبه‌اش از رتبه ایشان والاتر است.

بعضی از حکما گفته‌اند که تحصیل مال مثل اینست که سنگ را بقله‌ٔ کوه بالا بری و خرج آن مثل اینست که از آن‌جا رها کنی‌.

عدالت گسترى كه در چمن عدالتش «صعوه‏» و «باز» هم پرواز، و در مرتع عنايتش‏ گرگ با گوسفند، دمساز، از بيم سياستش بره گريخته را، گرگ، كشان كشان به سوى شبان‏ آورد.

حضرت رسول (ص) فرموده «قصم ظهرى رجلان عالم منتهك و جاهل منسبك» یعنی دو نفر پشت مرا شکستند؛ یکی عالمی که پرده شریعت را درد و بعلم خود عمل نکند و دیگر جاهلی که آداب عبادت را نداند و بدون علم عبادت کند.

بدانکه کلید سعادت دو جهانی شناختن نفس خود است زیرا که شناختن آدمی خویش را، اعانت بر شناختن آفریدگار خود مینماید...

و بدانکه بدن امریست فانی و بی‌بقا که بعد از مردن از هم ریخته می‌شود و اجزای آن از یکدیگر متفرق می‌گردد و خراب می‌شود تا باز وقتیکه بامر پروردگار تعالی شأنه اجزای آن مجتمع شود و بجهة ثواب و حساب و عقاب زنده کرده شود؛ اما نفس امریست باقی که اصلاً و مطلقاً از برای او فنائی نیست و بعد از مفارقت او از این بدن و خرابی تن از برای او خرابی و فنائی نخواهد بود. و از این است که خداوند سبحانه می‌فرماید: ولا تحسبن الذين قتلوافي سبيل الله امواتا بل احیاء عند ربهم يرزقون فرحین یعنی گمان نکنی آن کسانیکه کشته شدند و جان خود را در باختند در راه خدا مرده هستن، بلکه ایشان زنده‌اند، نزد پروردگار روزی داده می‌شوند.

چون دانستی که هر کسی مرکب است از نفس و بدن پس بدانکه حقیقت آدمی و آنچه بسبب آن برسایر حیوانات ترجیح دارد همان نفس است که از جنس ملائکه مقدسه است. و بدن امری است عاریت و حکم مَرکب از برای نفس دارد که بدان مرکب سوار شده و از عالم اصلی و موطن حقیقی باین دنیا آمده تا از برای خود تجارتی کند و سودی اندوزد و خود را بانواع کمالات بیاراید و اکتساب صفات حمیده و اخلاق پسندیده نماید و باز مراجعت بوطن اصل خود نماید ...