بریده‌های کتاب انسان و سرنوشت

☑معنی آزادی انسان این نیست که از قانون علیت آزاد است، زیرا گذشته از اینکه آزادی از قانون علیت فی‌حد ذاته محال است، با اختیار ارتباط ندارد، بلکه این‌گونه آزادی با اجبار یکسان است. چه فرق می‌کند که انسان از ناحیه‌ی عامل خاصی مجبور و مکرَه باشد که بر خلاف خواست و میل خود عمل بکند، یا اینکه خود عمل از قانون علیت آزاد باشد و با هیچ علتی و از آن جمله خود بشر بستگی نداشته باشد و خودبه‌خود واقع شود؟! اینکه می‌گوییم بشر مختار و آزاد است به این معنی‌است که عمل او از خواست و رضایت کامل او و تصویب قوه‌ی تمییز او سرچشمه می‌گیرد و هیچ عاملی او را بر خلاف میل و رغبت و رضا و تشخیص او وادار نمی‌کند؛ نه قضا و قدر و نه عامل دیگر.

امام صادق (ع) فرمود:کسانی که به واسطه گناهان می‌میرند از کسانی که به واسطه سرآمد عمر می‌میرند بیشتر است و عدد کسانی که به سبب نیکوکاری زندگی دراز می‌کنند از کسانی که با عمر اصلی خود زندگی می‌کنند افزونتر است. مقصود این حدیث این است که گناهان اجل را تغییر می‌دهد و احسانها و نیکوکاری‌ها عمر را زیاد می‌کنند.

از نظر جهان‌بینی الهی، جهان یک واحد زنده و باشعور است؛ اعمال و افعال بشر حساب و عکس‌العمل دارد؛ خوب و بد در مقیاس جهان، بی‌تفاوت نیست؛ اعمال خوب و بد بشر مواجه می‌شود با عکس‌العمل هایی از جهان که احیانا در دوره حیات و زندگی خود فرد به او می‌رسد. ایذاء جاندار، اعم از حیوان و انسان، خصوصا ایذاء به صاحبان حقوق از قبیل پدر و مادر، آثار سوئی در همین زندگی دنیایی بار می‌آورد؛ در طبیعت مکافات هست. این آثار و نتایج، خود قسمتی از مظاهر قضا و قدر است.

قضا و قدر چه از جنبه ی الهی و چه از غیر جنبه الهی، عاملی در عرض سایر عوامل جهان نیست، بلکه مبدا و منشاء و سرچشمه ی همه ی عاملهای جهان است. هر عاملی که بجنبد و اثری از خود بروز دهد، مظهری از مظاهر قضا و قدر است و تحت قانون عِیت عمومی است. از این رو محال است که قضا و قدر در شکل یک عامل در مقابل سایر عاملها و مجزا از آنها ظاهر شود و جلوی تاثیر عامل خاصی را بگیرد و یا یک عامل خاصی را به کاری اجبار و اکراه کند. به همین دلیل است که جبر محال است، جبر یعنی اکراه و اجبارانسان از طرف قضا و قدر.

حتمیت و عدم حتمیت، ناشی از جنبه ی قابلی است نه جنبه ی فاعلی؛ به معنی قابلیت واحد و قابلیت های متعدده است. از این رو مجردات علوی که فاقد امکان استعدادی می باشند و همچنین موجودات طبیعت در بعضی حالات که استعداد بیش از یک آینده را ندارند، سرنوشتشان حتمی است، و اما آن دسته از پدیده های طبیعت که استعداد بیش از یک آینده را دارند، سرنوشتشان غیر حتمی است.

از نظر جهان بینی الهی، جهان هم شنواست و هم بینا؛ ندا و فریاد جاندارها را می شنود و به آنها پاسخ می دهد. به همین جهت دعا یکی از علل این جهان است که در سرنوشت انسان موثر است، جلوی جریان هایی را می گیرد و یا جریان هایی به وجود می آورد. به عبارت دیگر، دعا یکی از مظاهر قضا و قدر است که در سرنوشت حادثه ای می تواند موثر باشد یا جلوی قضا و قدری را بگیرد.

حقیقت این است که مستشرقین نه صلاحیت تحقیق در عقاید افکار اسلامی را دارا می‌باشند و نه غالبا حسن نیت آن را. آنجا که در مقام تجزیه و تحلیل افکار و عقاید اسلامی برمی‌آیند و فی‌المثل وارد مسائل مربوط به کلام اسلامی یا عرفان و تصوف یا فلسفه می‌شوند، آن قدر مهملات به هم می‌بافند که موجب تعجب و گاهی مضحک است.

عطا و تملیک الهی با عطا و تملیک بشر که چیزی را به کس دیگر تملیک می‌کند یا می‌بخشد متفاوت است. تملیک یا اعطای بشر چیزی را، مستلزم خروج آن شیء است از ملک تملیک کننده یا بخشنده، و تا از ملکیت او خارج نشود به ملکیت دیگری در نمی‌آید. اما تملیک و اعطای خداوند با حفظ و بقای مالکیت خداوند منافات ندارد، بلکه شأنی از شئون و مظهری از مظاهر مالکیت خداوند است. خداوند به همه اشیا تاثیر و اثر می‌بخشد و تملیک می‌کند و در عین حال خود مالک بالاستقلال همه تاثیرها و اثرهاست.