از سخنان رسول اکرم است: ما اَخافُ عَلی اُمَّتِی الْفَقْرَ وَ لکنْ اَخافُ عَلَیهِمْ سوءَ التَّدْبیرِ[1] یعنی نگرانی من بر امتم از ناحیه فقر نیست، فقر دردی است که علاجش دشوار نیست، نگرانی من از ناحیه سوء تدبیر و قلّت میزان منطق و استدلال است.

اگر عقل انسان آزاد باشد، در امور آن طور قضاوت می‌کند که در واقع و نفس‌الامر چنان است: خوب را خوب و بد را بد می‌بیند. اگر تحت تأثیر و نفوذ کانون خواهش‌های دل باشد آن طور قضاوت می‌کند که دل می‌خواهد و می‌پسندد نه آن طوری که حقیقت هست. عقل در ذات خود قاضی عادلی است ولی باید استقلال این قوّه قضایی محترم باشد، قوّه مجریه (یعنی میل‌ها و خواهش‌ها و تصمیم و اراده‌ها) او را دست‌نشانده خود قرار ندهد؛ اگر دست‌نشانده شد انتظار عدالت از او نمی‌رود. از سخنان مولای متقیان علی(ع) است، می‌فرماید: مَنْ عَشِقَ شَیئاْ اَعْشی بَصَرَهُ وَ اَمْرَضَ قَلْبَهُ[1]. هرکس که به چیزی عشق بورزد و خواهش دلش نسبت به آن چیز طغیان کند، آن عشق موجب شب‌کوری او می‌شود و روحش را مریض می‌کند. مقصود از این شب‌کوری این است که در تاریکی‌های حوادث که احتیاج به هدایت و روشنایی عقل و منطق است دیگر نمی‌بیند. حب و بغض و دوستی و دشمنی در طرز قضاوت مؤثر است.

فرق بین فلسفه اجتماعی و مبانی حقوقی اسلامی که بر اصل علت غایی مبتنی است با مبانی حقوقی مادی، یکی در همین جاست. مطابق مبانی حقوقی الهی اسلامی واقعآ بینوایان ذی‌حق‌اند. اما طبق مبانی حقوقی غیر الهی، حقوق فقط و فقط با فعالیت و تولید و کار و صنعت ایجاد می‌شود. استاد مطهری، بیست گفتار، ص60

شک مقدس کدام شک است؟ آن شکی است که به صورت پاره کردن زنجیرهای تقلید باشد ولی به شرط آنکه انسان را به سوی تحقیق و کشف حقیقت سوق بدهد و در روح او درد ایجاد کند.