بامداد اسلام

در جلالت و بزرگی دکتر زرین کوب  شکی نیست و و بنده نیز به این تاریخ دان معاصر که از اندیشمندان نامی سرزمینمان می باشد ارادت ویژه ای دارم اما اجازه می خواهم بدون معطلی به بررسی نکات قابل تاملی در این اثر مختصر بپردازم. بنابراین این یک نوشته انتقادی خواهد بود.

قبل از هرچیز باید دانست که ۵۴سال از عمر این اثر می گذرد. نویسنده در یادداشت ابتدایی چنین ادعا کرده "تا آنجا که در طاقت دارم از هرگونه میل و هوی برکنار بمانم، جز به اسناد کهنه تکیه نکنم و جز از روایات روشن چیزی نیاورم." 

قلم مبارک نویسنده تحسین برانگیز است اما آیا رویکرد او در نگارش و تحقیق در مورد آثار تاریخ باستان سرزمین ها، امپراتوری ها و جنگ ها او را در یافتن راهی روشن و کم خطا از میان انبوه نقل ها و قرائت های تاریخی که مرکب است به رنگ مذهب، دین و البته گاهی تعصب یاری می کند؟  تسلط به اختلاف نظر های سیاسی، اعتقادی و تشریعی اقوام و فرق گوناگون دارد تا بتواند تا جایی که ممکن است بر این ادعا ثابت قدم بماند؟ آیا خلاصه گویی و رها کردن ابعاد مختلف مسائل و موضوعات مورد بحث و جنجال در طول تاریخ اسلام -به خصوص در ابتدای آن- و گنجاندن حجم وسیعی از این مقطع پرحادثه در ١۵۵صفحه ضرری به امانت در نقل و یا جهت دهی ذهن مخاطب نمی زند؟ تلاش برای بی طرف جلوه کردن و نقل مزایا برای برخی از نزدیکان پیامبر ص که حتی در اسناد غیر امامی بارها مدارکی بر ضد آنها نگاشته شده به تعدیل نگاه ما به تاریخ می انجامد یا خیر؟ 

در موضوعاتی مانند آخرين لحظه‌هاي زندگي پيامبر (ص53)؛ محبوب‌ترين همسر پيامبر (ص50)؛ ماجراي نمازگزاردن ابوبكر (ص50) و نيز موضوع تعصبات قومي كه مانع از اعلان صريح پيامبر (ص) دربارة جانشيني حضرت علي (ع) شد (ص70) که صراحتا موضع امامیه با اهل تسنن مخالف است شایسته نبود تا حداقل در پاورقی به طرح این اختلاف پرداخت؟ آیا شخصی خوش نامتر از  ابوهریره -که بسیار به تضعیفش پرداخته اند- وجود نداشت تا در ابتدای کتاب کلامی از سیره عدالت طلبانه حضرت نقل کند؟!
        

          دکتر زرین کوب به گفته استاد ما که خود، شاگرد ایشان بوده اند، ادیبی بودند که در حوزه تاریخ اسلام و ایران، دست یه قلم برده اند. اما این دست به قلم بردن ها در دوره های مختلف زندگی، بی تاثیر از احساسات، تعصبات ملی  و دانش تاریخی و مذهبی ایشان در همان دوره نبوده است. از این رو نمی توان اتقان آثار پژوهشگران صاحب نظر در حوزه تاریخ اسلام و ایران را از این کتاب انتظار داشت. شاهد این ادعا نقد موضع ایشان در کتاب دو قرن سکوت توسط استاد شهید مرتضی مطهر ی است که مورد قبول دکتر زرین کوب نیز قرار گرفت و در کتاب کارنامه اسلام خویش به آن اشاره داشته اند.
به نظر می آید دکتر زرین کوب در این کتاب، برای بیان تاریخ زندگی پیامبر (ص) در مکه، دوران حضور ایشان در مدینه، ماجرای غدیرخم، روزگار رحلت حضرت رسول (ص)، ماجرای سقیفه و دوران خلافت دو خلیفه اول، بیشتر از منابع عامه استفاده کرده اند و با استفاده از تخیل خویش به بررسی و تحلیل آن روزگاران پرداخته اند. در نتیجه، آنچه در این صفحات به آن پرداخته شده است نه تنها چندان قرابتی با قرائت شیعه از تاریخ این دوران ندارد، بلکه با بعضی از گزارش های تاریخی دیگر از همان منابع عامه نیز ناهمخوانی دارد. اوج این تفاوت در شرح ماجرای غدیر، روزگار رحلت پیامبر (ص)، دوران خلافت دو خلیفه اول، معرفی صحابه و جریان فتوحات است. گویی نویسنده برای بیان تاریخ این دوران، در منابع عامه به دنبال گزارش هایی رفته اند که این دوران را مطلوب و افراد اثرگذار و نقش آفرینش را منزه و دور از خطا جلوه دهد. در واقع در این بخش با گزارش های تاریخی کاملا هدفمند از دوران خلفا مواجه هستیم و همین موضوع از استوار بودن اثر می کاهد. البته باید گفت که در قسمت بعدی یعنی شروع دوران خلافت عثمان و بعد از آن، دوران خلافت امیرالمومنین (ع) تا پایان دوران امویان تا حدودی می توان قرائت شیعه از تاریخ اسلام را در تحلیل ها و بیان گزارش های تاریخی دید.
با توجه به آنچه ذکر شد، باید گفت کتاب برای مخاطب عامی که تاریخ اسلام و قرائت های مختلف آن را نمی داند، مناسب نیست. البته برای مخاطب متخصص نیز چندان آورده ای نخواهد داشت اما شاید بتوان گفت نثر کتاب با سایر کتابهای تاریخی متفاوت است و نثر ساده و دلنشینی دارد. 
        

          یه قسمتاییش تکرار مکررات بود اما نكات جديد هم كم نداشت مخصوصاً در مورد فتوحات، حکومت عثمان و مروانیان خوب به مسئله پرداخته بود. نوع نگاه زرین کوب در مورد علی و معاویه و مقایسه اش به عنوان یه تاریخدان بی طرف جالب بود. بطور کلی پیشنهاد میشه👌🏻
پ ن کتاب نگاه تک منبعی داره و کاملاً بر اساس منابع مخالفین نوشته شده برای همین به دوستانی که فقط میخوان به کتاب جهت آشنایی نسبی با صدر اسلام بخونن توصیه نمیشه.