دكتر محمدعلی همایون كاتوزیان یكی از برجسته‌ترین چهره‌های دانشگاهی ایرانی است كه در سطح بین‌المللی شهرت دارند. او كه از آغاز جوانی به انگلستان رفته تحصیلات و پژوهش‌های خود را در حوزه اقتصاد، سیاست و جامعه ایران دنبال كرده و کتاب‌های متعددی از او انتشار یافته و غالباً به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.

نخستین بار مرحوم دكتر حسین شهیدی در مهمانی روز اول عید نوروز كه محفل دوستانه و كوچك دانشجویان ایرانی در بیروت بود مرا با ایشان آشنا كرد و پس از آن مقالاتی را كه از او در نشریات ایرانی ترجمه می‌شد دنبال کرده‌ام. یكی از مهم‌ترین آثاری كه از او به زبان فارسی ترجمه شده - با ترجمه خواندنی جناب عبدالله كوثری- كتاب مختصر و كوچك «ایران، جامعه کوتاه‌مدت» است كه حاوی مقاله‌ای به همین نام است و در پی آن سه مقاله دیگر ضمیمه شده است با این عناوین: مشروعیت و جانشینی در تاریخ ایران، انقلاب برای قانون و ملک‌الشعرای بهار در دوران مشروطه.

در این میان به‌طور طبیعی مهم‌ترین بخش كتاب همان مقاله نخست است كه نام كتاب از آن برگرفته شده و به موضوع بسیار حساس و مهمی اشاره دارد كه بسیاری از ما دانسته یا ندانسته در طول شبانه‌روز و در خلال گفتگوها و بحث‌ها و شکایت‌هایمان از اوضاع كشور به آن می‌پردازیم. جذابیت و اهمیت كتاب برای خود من از همین نقطه آغاز شد؛ دیدم آنچه سال‌ها به‌عنوان یكی از اساسی‌ترین ریشه‌های مشكلات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی دینی و مذهبی كشور بر زبان آورده و به چشم خود دیده‌ام با زبانی علمی در این كتاب ریشه‌یابی و تحلیل شده است.

این‌که چرا هر یك از مسئولان امور مختلف در كشور به‌جای توجه به مسئولیت كلان خود در مقابل ملت و كشور تنها به فكر كارهای کوتاه‌مدت تبلیغاتی و نمایشی هستند، این‌که چرا كسی به‌جای درگیری‌های روزمره و عاجل، به آینده این مرز و بوم در صد سال و دویست سال بعد نمی‌اندیشد، این‌که چرا ملاك و معیار تصدی‌های شغلی و واگذاری امور شایستگی‌های افراد نیست و بیشتر روابط شخصی و مناسبات فردی و آشنایی‌هاست؟

دكتر همایون كاتوزیان در این كتاب با تحلیل دقیقی از پیشینه‌های تاریخی و سیاسی و اجتماعی ایران امروز به‌درستی نشان می‌دهد كه مشكل بیش از آن‌که به عناوین اشخاص یا ماهیت حکومت‌ها برگردد، ناشی از یك اشكال ساختاری جدی یعنی کوتاه‌مدت بودن اساس جامعه ایرانی است و در نتیجه‌گیری مقاله نخست چنین ذكر می‌کند:

«در قیاس با جامعه درازمدت اروپا سه ویژگی عمده جامعه کوتاه‌مدت بدین قرار است: مشكل مشروعیت و جانشینی، بی‌اعتباری مال و جان و دشواری عظیم انباشت درازمدت سرمایه كه شرط اصلی توسعه اجتماعی و اقتصادی مدرن است؛ بنابراین تاریخ از دوره‌های کوتاه‌مدت به‌هم‌پیوسته تشكیل می‌شود.»

ممكن است هرکدام از ما با برخی از دیدگاه‌های سیاسی نویسنده موافق نباشیم یا به هر دلیل بخشی از تحلیل‌های او را نپسندیم، اما نمی‌توانیم از نقطه مهمی كه مورد توجه قرار داده است غافل شویم و بی‌اعتنا از كنارش بگذریم. اگر به این نكته مهم توجه كنیم دیگر نه به‌راحتی و مانند عوام مردم به این حكومت و آن حكومت نگاه صفر و صدی خواهیم داشت و زبان به فحاشی و ناسزاگویی خواهیم گشود و نه به‌راحتی و سادگی از شعارهای تبلیغاتی نامزدهای انتخاباتی متأثر خواهیم شد و به هیجان خواهیم آمد، زیرا یك نكته را به‌روشنی درك می‌کنیم: مشكلات و گرفتاری‌های امروز ما تنها از افراد و اشخاص ناشی نشده كه افراد و اشخاص دیگری بیایند و معجزه گونه نجاتمان بخشند.

تا زمانی كه اركان اساسی و بنیادین نظام جامعه‌ای دوام درازمدت و تضمین ریشه‌دار برای بقای قانونی نداشته باشد، تلاش‌های فردی و کوشش‌های شخصی برای اصلاح نتیجه نخواهد داد و تنها به سرخوردگی و ناامیدی فراگیر و بی‌حاصل منجر خواهد گردید.


(منتشرشده در سایت الف کتاب:‌ https://www.alef.ir/news/3990501135.html)
          

            کتاب  "ایران، جامعه کوتاه مدت"  که خواندنش را پیشنهاد می کنم، حاوی 4 مقاله درباره تاریخ ایران است که در آنها مسائل و اتفافات تاریخ معاصر ایران بررسی و ریشه یابی شده و علل وقوع این حوادث و تاثیراتی که به طور کلی بر جامعه ایران داشته اند ذکر گردیده است. دانستن تاریخ عمومی دبیرستان(مشترک کلیه رشته ها) برای مطالعه این اثر کافی است.
مترجم در یادداشتی کوتاه می نویسد:  
پاره ای از مباحث مطرح شده در این مجموعه برای کسانی که کتاب های دکتر کاتوزیان، خاصه کتاب دولت و جامعه در ایران را خوانده اند، کم و بیش آشناست. اما از آنجا که نویسنده بعدها درباره هر یک از مباحث مقالاتی با شرح و تفضیل بیشتر به قلم آورده، ترجمه و انتشار جداگانه این مقالات به نظر سودمند آمد.
          

            به صورت کلی نوشته‌های کاتوزیان بزرگ رو خیلی دوست دارم.
خیلی به نظرم قابل استناد و قابل لمس هستش
انقدر ساده که اگر در کتابخونه محل هم دنبالش بگردی سر نخ‌هایی پیدا می‌کنید. 
اما منسجم کردنش خب فقط کار ایشونه
اگر چه مقالات پیوستگی نداشت اما برای من جذاب بود.
چون تنها و تنها برای ما ایرانی‌هاست
مایی که توی چرخه بی‌پایان تاریخی گیر کردیم.
چرخه‌ای که هر لحظه ممکنه از کار بیفته اما ما با تمام قوا، و تا آخرین نفس موارد رو تکرار می‌کنیم.
          

            همین اول بگم که اگر به دنبال یک پژوهش جامع هستید این کتاب نیازتون رو رفع نمی‌کنه. «ایران؛ جامعه‌ی کوتاه مدت» بیشتر شبیه یک مقدمه است. چهار مقاله است موضوع تقریبا مشابه. در واقع مقاله‌ی اول و دوم تکرار همدیگه هستند و کل کتاب بررسی جامعه‌شناسانه‌ی تاریخ ایران با تکیه بر نظریه‌ی کوتاه مدت بودن جامعه است.
تو این کتاب اومده نظریه‌ی جامعه‌ی کوتاه مدت رو به عنوان عاملی برای پیشرفت اروپا نسبت به ایران در نظر گرفته و اساس فرض هم این بوده که در ایران هرگز تصمیمات بلند مدت گرفته نمی‌شده. مثلا در مساله‌ی جانشینی در ایران، قانونی مثل جانشینی پسر ارشد وجود نداشته و شاه می‌تونسته هرکدوم از فرزندان یا حتی یک بیگانه (مثلا جانشینی لهراسب در دوران کیانیان) رو انتخاب کنه. همین باعث می‌شده که جنگ‌های جانشینی در ایران رخ بدن. (البته من با این نظر خیلی موافق نیستم. ما جنگ‌های جانشینی رو در اروپا هم داریم. ضمن این که انتخاب فرد شایسته به جای فرزند ارشد می‌تونسته جلوی خیلی از مشکلات بعدی رو بگیره.).
یکی از مشکلاتی که من با کتاب دارم مطرح کردن گزاره‌های کلیه (همه‌ی ایرانی‌ها اینطور هستند و...). شاید اگر کتاب به صورت مقاله چاپ نمی‌شد و نویسنده فرصت توضیح بیشتر داشت این مشکل رفع می‌شد ولی در حالت فعلی باید بدونیم که وقتی از ایران صحبت می‌کنیم منظورمون اجتماعی از چندین قوم و آیین و زبانه که هزاران سال پیوستگی جغرافیایی و فرهنگی داشتند و نمیشه به سادگی گفت که همه‌ی این اجتماع یک جور هستند.

«ایران، جامعه‌ی کوتاه مدت» کتابی نیست که خواندنش رو پیشنهاد کنم چون برای طیف گسترده‌ای یا نامفهمومه یا زیادی کوتاهه و یا حوصله‌سربر اما اگر دوست دارید یک مقدمه در زمینه‌ی جامعه‌شناسی تاریخ ایران بخونید و بعد برید سراغ منابع بهتر می‌تونه براتون مناسب باشه.