کتابی پر از جزئیات. اگر تخیل قوی داشته باشید میتونید تا جزئی‌ترین عناصر محیط و حالات چهره شخصیت‌ها رو ببینید. داستان منبرهای زیادی هم در باب اخلاق دارد. داستان عشق افلاطونی فلیکس به خانم دومورسوف که صاحب همسر و دو فرزند هست و فرجام تلخ این عشق. در واقع داستان نامه ای هست که فلیکس به معشوقه‌اش نوشته؛ معشوقه فعلی علت نگاه‌های خیره‌ی او را جویا میشود و او در نامه‌ای ۳۸۰ صفحه‌ای جوابش را میدهد. توضیح‌های کتاب خیلی زیاده مثلا توصیف چهره و اندام خانم دومورسوف ده صفحه است. برای همین اگر علاقه‌ای به جزئیات زیادی زیاد ندارید مطمئنا این کتاب مناسب شما نیست، گرچه تصویر دقیقی از فرانسه قرن ۱۸ و آدمهاش و مناسباتشون ارائه میدهد. راستش ادبیات فرانسه و خود بالزاک آثار مهم‌تری دارند که به نظر من بهتره اول آنها را خواند
        

          از کتاب: «مگر نه ما در زمره‌ی آن موجودات معدودی هستیم که برای رنج و لذت برگزیده شده‌اند، در شمار کسانی که همه‌ی حواس‌شان با هم به لرزه می‌آید و طنین پهناوری در درون‌شان به وجود می‌آورد و اعصاب‌شان با اصل هستی هماهنگی مداومی دارند؟ این اشخاص را در محیطی بگذارید که همه‌چیز آن ناهماهنگ باشد و آن‌وقت می‌بینید که به‌طرز دهشت‌انگیزی رنج می‌برند، ولی اگر با اندیشه‌ها و احساسات و موجوداتی مصادف شوند که خوشایندشان باشند لذت‌شان تا سر حد شور و خروش بالا می‌رود. ولی ما در حالت سومی هستیم که مصائب آن را جز کسانی که به همان بیماری دچارند و می‌توانند درک و همدردی برادرانه‌ای داشته باشند نمی‌شناسند. برای ما امکان آن هست که نه از خوبی متأثر شویم و نه از بدی، آن‌وقت در درون ما یک ارگ گویا و مستعد حرکت است که در فضای خالی نواخته می‌شود، بی‌علت به هیجان می‌آید، صدا می‌دهد اما نغمه‌ای به وجود نمی‌آورد، نواهایی از آن برمی‌آید که در خاموشی گم می‌گردد. اینجا تناقض هولناک روحی است که بر ضد بیهودگی و نیستی سر به طغیان برمی‌دارد؛ بازی‌های توان‌فرسایی است که در آن، مانند خونی که از زخم ناشناخته‌ای به در رود، نیروی ما به تمامی از دست می‌رود و چیزی جبرانش نمی‌کند، حساسیت سیل‌وار روان می‌گردد و ضعف‌های دهشت‌انگیز و مالیخولیاهای وصف‌ناپذیری از آن ناشی می‌شود که در اقرارگاه کلیسا نیز گوشی برای شنیدن آن نیست.»

اینها جملات فلیکس است خطاب به هانریت. دو روح رمانتیک و البته بسیار حساس. اعتراف می‌کنم در سه کتاب قبلی‌ای که از بالزاک خوانده بودم هنوز نفهمیده بودم که چرا پروست چنین ارادتی به آقای بالزاک دارد و دقیقاً چطو می‌توانیم نثر پروست را تحت تأثیر بالزاک بدانیم و با «زنبق دره» بود که تازه به این ماجرا پی بردم. بیش از سه کتاب پیشین، در این کتاب شباهت‌های نثر پروست و بالزاک و نحوه‌ی مواجهه‌شان با پدیده‌ها آشکار بود. «زنبق دره» رمان عجیبی است. در صفحات آغازین که درباره‌ی کودکی غریب و بی‌مهر و عاطفه‌ی فیلیکس است، خواننده احساس می‌کند بالزاک با همان تیزبینی و ژرف‌نگری عجیبش درباره‌ی روان انسانی قرار است به تحلیل شخصیت فیلیکس دست بزند (که البته این کار را هم در خلال روایت می‌کند و همین صفحات آغازین سرنخ بسیار مهمی برای شناخت شخصیت فیلیکس در اختیارمان قرار می‌دهد)، اما کمی که جلوتر می‌رویم، با ورود شخصیت هانریت به داستان، دست‌کم من احساس کردم با داستان کلیشه‌ای دیگری درباره‌ی زنی فرانسوی مواجه‌ هستیم که عاشق پسری جوان‌تر از خودش می‌شود. (کمی شاید شبیه نیمه‌ی نخست «سرخ و سیاه» استاندال) اما خوشحالم که خیلی زود آقای بالزاک به ما رو دست زد و فهمیدیم اصلاً و ابداً با یک روایت ساده و معمولی از عشقی ممنوعه روبه‌رو نیستیم. بالزاک در «بابا گوریو» ثابت کرده بود که در شخصیت‌پردازی نظیر ندارد و با شخصیت بی‌نهایت پیچیده‌ی هانریت و تحلیل روان‌شناختی عمیقش از او سطحش در این کار را بی‌نهایت بالاتر هم برد. هانریت بدون‌شک یکی از غریب‌ترین کاراکترهای زن در ادبیات فرانسه است به‌نظرم. از سویی همچون یک قدیس عمل می‌کند، شناخت بسیار عمیقی نسبت به مسائل اقتصادی و سیاسی و اجتماعی زمانه‌اش دارد، و از سویی مکانیزم‌های سرکوب درونش چنان شدید‌ند که به شیوه‌های غریبی بازنمود پیدا می‌کنند. (روانکاوان چرا هیچ‌وقت این شخصیت را تحلیل نکرده‌اند؟) انگیزه‌ها و کنش‌های هانریت مدام خواننده را غافلگیر می‌کردند و جادوی بالزاک در این است که حتی در همان صفحات پایانی با چند صفحه یادداشت از ناتالی، یک شخصیت مقابلی را به ما شناساند که آه... هوش از سر آدم می‌برد. احساس می‌کنم زیادی هیجان‌زده شده‌ام از دست آقای بالزاک و این کارهایش ولی واقعاً دست خودم نیست. این میزان از نبوغ در نویسندگی واقعاً ستودنی است و به‌نظرم به هیچ‌وجه نباید «زنبق دره» را صرفاً یک اثر داستانی درباره‌ی عشقی ظاهراً پاک و ناکام بدانیم. این اثر یک تحلیل روان‌شناختی عمیق درباره‌ی زنان است. اگر «بابا گوریو» را داستانی درباره‌ی رابطه‌ی پدر و فرزندانش بدانیم، می‌توانیم دست‌کم یکی از مضامین «زنبق دره» را مادرانگی و البته پیچیدگی‌های زنانگی بدانیم. فیلیکس صرفاً نقش کسی را دارد که به ما در شناختن این زنانگی‌های غریب کمک می‌کند. در واقع ماجرا انگار اصلاً مربوط به فیلیکس هم نیست. در نهایت کمابیش ۹۸ درصد این اثر (به جز صفحات پایانی که نامه‌ی ناتالی به فیلیکس است) از زبان فیلیکس است و باز خیلی خوشم می‌آمد که شیوه‌ی نثر بالزاک الان که از زبان فیلیکس - کاراکتری بی‌نهایت حساس و رمانتیک - نقل می‌شود مثلاً با شیوه‌ی نثرش در «بابا گوریو» آن‌قدر متفاوت بود.
        

          .


مردم نوکیسه به میمون شباهت دارند و همان چابکی در ایشان نیز هست، انسان آن‌ها را در بلندی می‌بیند، چالاکی‌شان را هنگام بالا رفتن تحسین می‌کند، ولی پس از از آنکه به اوج سیر خود رسیدند دیگر جز جنبه‌های شرم‌آورشان را نمی‌توان دید. 


پیوسته به سوی گل‌ها نظر می‌افکند و گویی که از آن تغذیه می‌کرد، و همه اندیشه‌هایی را که من در آن نهاده بودم جذب می‌کرد. این گفت‌وگو و این ارتباط دلنشین از راه یک دسته گل به همان گونه است که شما به وسیله یک قطعه شعر با سعدی مربوط می‌گردید. 


گرایشی در جوانان است که همواره زود قضاوت کنند، و این گرچه موجب سرافرازی آن‌هاست ولی به زیانشان منجر می‌شود، و همین علت سکوتی بود که در سابق به جوانان که نزد بزرگان به کارآموزی می‌پرداختند، و راه و رسم زندگی را فرا می‌گرفتند تحمیل می‌شد. آری، در گذشته طبقه نجبا مانند اهل پیشه و هنر شاگردانی داشتند و اینان جوانان نجیب‌زاده‌ای بودند که نسبت به سرپرستان خویش صمیمی و فداکار بودند و بر خوان آنان نان می‌خوردند. امروز جوانان معلوماتی دارند که مانند میوه‌ای که در گرم‌خانه به عمل آمده باشد یک‌سر ترش است و همین آنان را بر آن می‌دارد که درباره هر کار و هر اندیشه و هر نوشته به سختی قضاوت کنند، همه چیز را با دم شمشیری که هنوز به کار نرفته است می‌برند و فیصل می‌دهند. 


هر زن جوانی که به محافل اعیانی می‌رود و زندگی‌اش با لذت‌ها و کام‌رانی‌های آن می‌گذرد تا نیمه فاسد است و شما را فاسد خواهد کرد. آن موجود پاکدامن و سنجیده‌ای که شما بتوانید برای همیشه فرمان‌روای روحش باشید در چنان جایی نیست. آه! زنی که شما را دوست بدارد یک زن منزوی خواهد بود. نگاه شما از برای او بهترین جشن‌هاست و زندگی‌اش به سخنان شما وابسته است. بگذار چنین زنی برای شما همه چیز جهان باشد باشد، زیرا شما نیز همه چیز اویید. 


شما با شخصیت عجیب مردم انگلیس، یعنی با آن دریای مانش گذرناکردنی غرور و آن تنگه سن‌ژرژ خونسردی که میان خود و کسانی که به ایشان معرفی نشده‌اند قرار می‌دهند، لابد آشنایی دارید. به نظرشان سراسر بشریت لانه موری است که آن‌ها از فراز آن قدم برمی‌دارند؛ هیچکس را هم‌جنس خود نمی‌دانند مگر کسانی را که خود به این عنوان پذیرفته باشند. 


اگر خداست که شوق و شعور خوشبختی را به ما داده است، پس آیا نباید به فکر جان‌های معصومی باشد که در این دنیا جز رنج و اندوه چیزی ندیده‌اند؟ یا همین است، یا آن‌که خدایی وجود ندارد و زندگی ما شوخی تلخی بیش نیست. 


آخر، ما به زنی که صبح اشک می‌ریزد چه می‌توانیم بگوییم؟ به نظر من در چنین موقعی درشتی و تندی کار ناهنجاری است. ما که شب در مقابل افسونگری او مقاومت نکرده‌ایم، فردای آن شب مجبوریم به او دروغ بگوییم. جوانمردی در مورد زنان از دروغ، وظیفه‌ای برای ما ساخته است.
        

          حقیقت اینه که بالزاک استاد بیان جملات عاطفیه. اون حسی که می‌خواد منتقل کنه رو با یک جمله، طوری بیان می‌کنه که عمقش رو خیلی دقیق شرح بده. اما جز این آیا چیز دیگری هم در نوشته بالزاک وجود داره؟
یه چیز دیگه هم هست. شخصیت‌هاش رو خوب می‌شناسه و خوب افشاشون می‌کنه.
این دو نکته خوب رو بذاریم کنار زیاده‌گویی‌های بی‌مورد. روند داستانی نه‌چندان جذاب و...
در نهایت از بالزاک یه نویسنده عجیب می‌سازه. نه می‌شه گفت با یک غول ادبیات طرفیم و نه می‌شه گفت نویسنده‌ای متوسطه.
اگر از واگویه‌های یک انسان مالیخولیایی غرغرو لذت می‌برید که حتما بخونیدش، اگر نه اصلا پیشنهادش نمی‌کنم.
        

          به طور خلاصه: سخت و ناگوار!
ترجمه م.آ. به آذین را به صورت صوتی گوش کردم و مطمئن هستم که اگر نوشتاری بود اواسط کتاب آن را ول می کردم، به طور کلی داستان عشق نافرجام یک مرد جوان خام به یک خانم متاهل پاک را روایت می کند، ولی فصل آخر که پاسخ عشق جدید مرد جوان است، عالی بود. خیلی خوب بود و دلم خنک شد.