یادداشت‌های پیمان خان محمدی (5)

          ترجیح می‌دهم که نه، عبارتی که در طول داستان از زبان شخصیت اصلی آن بارتلبی، مدام شنیده می‌شود، عبارتی که چیزی را نمایندگی می‌کند، چیزی غریب در جامعه مدرن. آن چیز «نه» است. خیلی ساده، نه گفتن، نه گفتن به جریان موجود در زندگی روزمره مدرن، نه گفتن به مناسبات سرمایه‌دارانه‌ی زندگی مدرن. بارتلبی در مقام محرری ساده در یک دفتر کوچک، یک روز بنا می‌گیرد به گفتن نه و سر باز زدن از تمام مسئولیت‌ها و کارهایی که از او خواسته می‌شود، چه در حیطه کاری، چه در حیطه شخصی و حتی عملی ساده چون ترک کردن دفتر در پایان ساعت کاری. او یک تنه جلوی نظم موجود می‌ایستد. هرمان ملویل که بیشتر به خاطر رمان سترگ‌اش«موبی دیک» شناخته می شود، در این داستان کوتاه حدودا پنجاه صفحه‌ای همان کاری را می‌کند که استادانه در موبی‌دیک انجام داده بودش: آفریدن شخصیتی ماندگار در ادبیات و فرهنگ عامه. آنجا در موبی دیک ‌«اسماعیل» یکه‌تازی می‌کند و اینجا «بارتلبی».
هرچند ژیل دلوز در جستاری که بر این داستان نوشته بارتلبی را نه نمادی از نویسنده و نه حتی نمادی از هیچ چیز دیگر می‌داند، اما خود معتقد است این عبارت ساده‌ی «ترجیح می‌دهم که نه» در عین تحت‌اللفظی بودنش، فرمولی می‌آفریند که تامل و حتی نگریستن به آن خواننده را تا مرز جنون می‌کشاند.  یکبار پیش خود تصور کنید اگر همه‌ی کارها و رتق و فتق امور که روزمره در زندگی کنونی انجام می‌پذیرد، چنان‌که گویی همچون نظمی خودانگیخته، به یکباره با «نه» گفتنی ازهم بپاشد. از یک «نه» ساده در گوشه‌ی نموری از دفتری کوچک شروع شود و همچون رودی در تمام کوچه‌پس‌کوچه‌ها رخنه کند و نمادهای نظم موجود را یکی پشت دیگری فرو بریزد. تصورش هم آدم را به وجد میاورد، وجدی توامان با جنون. من فکر میکنم اگر نظم موجود را پروتاگونیست یا قهرمان زندگی ملال‌انگیز مدرن بدانیم، بارتلبی می‌تواند آنتاگونیست یا ضدقهرمان آن باشد.
کتاب «ترجیح می‌دهم که نه» از چهار بخش تشکیل شده است که شامل خود داستان بارتلبی محرر نوشته هرمان ملویل ، و سه جستار فلسفی پیرامون آن است که به ترتیب عبارتند از:  
1-	بارتلبی، یا یک فرمول نوشته‌  ژیل دلوز که خوانشی است از داستان ملویل با روش‌شناسی دلوز
2-	دلوز، بارتلبی و فرمول ادبی نوشته ژاک رانسیر که خوانش رانسیر است از خوانش دلوز و تفسیر خود او بر داستان
3-	بارتلبی، یا در باب حدوث نوشته جورجو آگامبن که همچون بیشتر نوشته‌های آگامبن خوانشی به زعم من الهیاتی از این داستان بدست می‌دهد.

        

          این کتاب چیزی فراتر از آموزش فیلمنامه‌نویسی است. اصغر عبداللهی با آن نثر داستان‌گو و شیرین‌اش در هر فصل کتاب روایتی را تعریف می‌کند و به واسطه آن روایت، یکی از عناصر مهم در نوشتن فیلمنامه را مطرح می‌کند. روایت‌ها از تجربه‌هایی در دوران زندگی حرفه‌ایش سرچشمه می‌گیرند و در واقع به نوعی خاطرات او هستند که حالا به شکلی مدون برای رسیدن به مقصود مورد نظر بدین شکل درآمده‌اند. در پایان هر فصل ما متوجه می‌شویم که این روایت مربوط به کدام فیلمنامه عبداللهی بوده است و خود این امر لذتی مضاعف در پی دارد وقتی میفهمی که روند نوشتن فیلمنامه یک فیلم که دوستش داشتی چطور بوده است. در قسمت پیوست کتاب فیلمنامه کوتاهی با عنوان شلیک به کلاغ‌ها آمده که چندسال قبل به صورت تله‌تئاتر ساخته شده بود. این فیلمنامه چند صفحه‌ای به نظر من یک نمونه عالی برای آموختن عناصر روایت به موجزترین شکل ممکن است.
        

          رمان کوتاه حصار و سگ‌های پدرم را به قولی آبروی ادبیات کردستان می‌دانند . شیرزاد حسن ادبیات را ابزار رهایی می‌داند. این را از متن نوشته‌های پرصلابتش می‌توان فهمید. روایت او صدای فریاد است، فریاد جامعه‌های بستۀ اسیر سنت‌های غلط. او که از پدری تندخو زاده شده، همواره (از جمله در این رمان) در پی نمایش پدرسالاری و ستم‌های اعمال شده علیه زنان است، تا حدی که می‌توان او را در جرگۀ فمینیست‌های مرد جای داد.
داستان حصار و سگ‌های پدرم ماجرای تلاش انسان برای رهایی از ظلم است، اما نویسنده به ما هشدار می‌دهد که این رهایی در جوامع بسته‌ای همچون جامعۀ او ممکن است عواقبی در پی داشته باشد. او با خلق فضایی غریب ما را در تنهایی انسانی شریک می‌کند که سعی دارد نظم موجود را برهم بزند. او قهرمانی است که در عین حال ضدقهرمان جامعه‌اش هم است. هم طرد می‌شود و هم دوست داشته می‌شود. او پسری است که پدر مستبدش را به قتل می‌رساند تا پیام‌آور آزادی باشد. شخصیت پدر مستبد، با خلق‌و‌خویی سادیستی، نماد نظم حاکم است. نظمی که وجود دارد و در پیکری انسانی جان می‌گیرد، نظمی که با از بین رفتن پیکر انسانی همچنان خودش را حفظ می‌کند، نظمی که چنان در ساکنان حصار رخنه کرده که با از بین رفتن نمادش نیز پابرجا می‌ماند.
حصار و سگ های پدرم با وجود قساوتش در بازنمایی جامعه‌ای بسته، در همراه کردن خواننده با خویش موفق است. نثر کتاب جذاب و پر از فریاد است. فضای کتاب فضایی آمیخته با وهم و خشونت است؛ خشونت پیدا و پنهان. فضای رعب‌آور حصار یادآور فضای جوامع دیکتاتوری است و پدر نماد یک دیکتاتور خونخوار. پسر قهرمان و ضمناً ضد قهرمانی است که به ندای درونش و خواست خواهران و مادران و برادرانش برای آزادی جامۀ عمل می‌پوشاند، اما آزادی به دست آمده آزادی‌ای نیست که او انتظارش را می‌کشید. سگ‌های پدر به مثابۀ نگاهبانان وفادار نظم موجود، دست از سر او بر نمی‌دارند.
نویسنده در این کتاب دیدگاه فرویدی دارد، اما به قول مترجم کتاب «فرویدیسم او از نوع شرقی است که از عشقی ناب و به دور از هرگونه خیانت سرچشمه می گیرد». میل جنسی به عنوان نمودی از آزادی مطرح می‌شود که فعلش حتی در حالت مشروع نیز برای ساکنان حصار ممنوع است و مایۀ سرافکندگی پدر. با وجود اشارات جنسی فراوان در کتاب، نباید آن را با این دید سطحی خواند و مضمون‌های مورد نظر نویسنده در پس این اشارات را نادیده گرفت

        

          گزیده‌ای از مهمترین مقاله‌های منتسب به مدرنیسم و پسامدرنیسم. برخی از مقاله‌ها به طور کامل، بعضی خلاصه و برخی دیگر به صورت پاره‌ای منتخب از یک کتاب. کتاب در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول مربوط به نوشته‌های کلاسیک و پیشامدرنتیه، بخش دوم نوشته‌هایی که در دوران تحقق مدرنیته نوشته شده، و بخش سوم که خود به چهار بخش تقسیم شده است مربوط به پست مدرنیسم و ارزیابی مجدد مدرنیته. نکته مهم درباره کتاب این است که از برخی مقاله‌هایی که تاکنون به فارسی درنیامده گزیده‌ای در کتاب هست که می‌تواند برای دانشجویان و محققان و مترجمان راهگشا باشد. ترجمه کتاب به صورت گروهی و زیر نظر عبدالکریم رشیدیان انجام شده است. بعضی از مقالات پیش‌تر به صورت جداگانه در جایی دیگر چاپ شده و ویراستار با کسب اجازه، از همان ترجمه‌ها در کتاب استفاده کرده است. کیفیت ترجمه قابل قبول است هرچند در برخی از مقاله‌ها معادل‌های فارسی خیلی دلچسب نیست.
        

          آلخاندرو مایتا مثل دیگر شخصیت های رمان های یوسا، شور و رویای تغییر در سر دارد.  مایتا پس از سرخورده شدن از سیاست های محافظه کارانه حذب تصمیم میگیرد به تنهایی انقلاب کند. یوسا در این کتاب تصویری از درگیری گروهها و احزاب، فقر مطلق عامه مردم بخصوص بومی ها و چالش های موجود بر سر راه تغییر ارائه میدهد. با این که یوسا رمان نویس برجسته ای است اما نگاه محافظه کارانه او بر اکثر نوشته هایش سایه انداخته است. در این رمان و در بیشتر کارهای او به انقلاب همچون پدیده ای منفی نگریسته شده است. در واقع شاید بتوان گفت نگاه و به طبع آن نثر یوسا بسیار معطوف به جنبه های منفی و شکستهای انقلابی و فساد گسترده در احزاب و سرآمدان انقلاب قبل و بعد آن است. مایتا که تصمیم میگیرد با کمک چندتا پسربچه بومی و تربیت آنها جنگ چریکی راه بیاندازد بسیار زود شکست میخورد و این سوال در برابر خواننده قرار میگیرد که آیا باید باور داشت که "رستگاری امری جمعی است؟"