یادداشت محمدقائم خانی

        .

ابن سینا و فلاسفه پس از او همانگونه که نفس را به سه مرحله نفس نباتی و نفس حیوانی و نفس انسانی تقسیم می‌کردند، برای هر نفس قوایی می شناختند و برای قوای هر نفس نیز اقسامی را نام می بردند. نفس نباتی دارای سه قوه عمده غاذیه – منمیه – مولده (قوه تغذی- قوه رشد- قوه تولید مثل) و نفس حیوانی دارای دو قوه عمده محرکه (که عهده دار حرکت و جابه جایی حیوان است) و مدرکه (که به حواس او مربوط می شود) می باشد. اما نفس انسانی علاوه بر دارا بودن تمام آن قوای نفس نباتی و حیوانی دارای دو قوه عمده دیگر است: اول قوه عملساز و عملی (قوه عامله)، دوم قوه دانایی یا نظری (قوه عالمه


معقولی مانند انسان، اگرچه ماهیت کلیه ای دارد که قابل صدق بر کثیرین است، اما بنا بر اصالت وجود، انسان یک حقیقت مستمر و سیال و یک هویت شخصیه واحدی است که از نقص رو به کمال می رود و از تمام این هویت و شخصیت واحد یک ماهیت انتزاع می‌شود، اگرچه ممکن است از هر مرتبه و مرحله اش ماهیت جداگانه ای نیز انتزاع گردد. انتزاع ماهیات متفاوت و گوناگون کادح وحدت او نیست زیرا ماهیت حد وجود است و مفهومی است که از وجود تنزل یافته انتزاع می‌شود و موجود در هر مرتبه و حدی که باشد ماهیت همان حد و مرتبه را خواهد داشت. و ماهیت در حد ذات خود مقید به هیچ قیدی نیست، نه توحید و نه تکثر، نه کلیت و نه شخصیت، نه موجودیت و نه معدومیت، نه معقولیت و نه محسوسیت. و از این رو هم بر کلی صدق می‌کند و هم بر متکثرات فردیه و طولیه.


تا قبل از ملاصدرا، با تفاسیر رایجی که از فلاسفه پیشینش وجود دارد، امکان بحث فلسفی از انسان وجود ندارد چون کلیتی به نام «انسان» به رسمیت شناخته نمی‌شود. در هر نحله، انسان به جوهری خاص تقلیل داده می‌شود و معمولا هم منظور از انسان، همان «نفس» است. بدن بیگانه خوانده می‌شود و چالش نفس با تن، همه کیستی انسان را روایت می‌کند. حتی در آثار خود ملاصدرا هم رد پای این تفکر به وفور یافت می‌شود. اما از طرفی دیگر، با ورود نظریه حرکت جوهری به عرصه شناخت انسان، باب مهمی پیش روی فهم «انسان» پیش از تعریف ماهیت‌ها باز می‌شود. فلسفه اصالت وجودی صدرا این امکان را به ما می‌دهد که از «انسان» سخن بگوییم ولی هنوز هیچ ماهیتی را مد نظر قرار نداده باشیم. انسان به مثابه کلی لایتجزی در تمام بساطت خویش درک کنیم و اصلا خود ماهیت‌ها را هم از منظر و موضع همان «انسان» وجودی بفهمیم.