بریده‌های کتاب ده گفتار

امتیاز شیعه از مُرجِئه‏ طایفه‌‏ای در میان متکلّمین بودند به نام «مرجئه» که بحمد الله منسوخ شدند. اینها می‌گفتند که ایمان اگر درست شد، عمل هیچ اثری ندارد. این هم البته ریشه سیاسی داشت. اینها در زمان بنی‏امیه بودند و بنی‏امیه اینها را تأیید می‌کردند. اینها بدین‏وسیله می‌خواستند اعمال سائسین بنی‏امیه و سلاطین بنی‏امیه را تصحیح کنند.

در رهبری نسل جوان، بیش از هر چیز دو کار باید انجام شود: یکی باید درد این نسل را شناخت و آنگاه در فکر درمان و چاره شد. بدون شناختن درد این نسل هرگونه اقدامی بی‌‏مورد است. دیگر اینکه نسل کهن باید اول خود را اصلاح کند. نسل کهن از بزرگترین گناه خود باید توبه کند و آن مهجور قرار دادن قرآن است. همه باید به قرآن بازگردیم و قرآن را پیشاپیش خود قرار دهیم و در زیر سایه قرآن به سوی سعادت و کمال حرکت کنیم.

می‌گویند علی علیه السلام به یکی از اصحابش می‌فرمود: عِظْنی‏ مرا موعظه کن، و می‌فرمود: در شنیدن اثری هست که در دانستن نیست. استاد مطهری، ده گفتار، ص265

آیا شما اطلاع دارید که در دنیا بر سر مسلمانان چه می‌آید؟ آیا از سیاست خارجی عالم اسلام یک کلمه باخبرید؟ همه اینها را باید خطیب به مردم بگوید. مثلاً حادثه الجزایر پیش آمده. این حادثه را اولین بار خطبا باید به اطلاع مردم‏ برسانند، نه اینکه خطبا سکوت کنند یا اگر هم بگویند بعد از این باشد که دنیا را پر کرده و روزنامه‌ها هر روز می‌‏نویسند. آنها باید نماینده مخصوص به الجزایر بفرستند و اخبار دست اول را بگیرند.

به ایشان گفتم: پانصد سال پیش چنین فاجعه بزرگی بر اسلام و مسلمین وارد شد (در حدود سنه نهصد. در سال هشتصد و نود و هشت خاتمه پیدا کرد)؛ یکی از مراکز تمدن اسلامی از آنها گرفته شد، این همه آدم کشته و سوزانیده شد، مسیحیها یکجا سه هزار نفر را سوزاندند و آتش زدند، از یک عده دویست هزار نفری مسلمان که می‌خواستند مهاجرت کنند و خود مسیحیها به آنها اجازه مهاجرت داده بودند صد هزار نفرشان را در بین راه کشتند. گوستاو لوبون که‏ خودش مسیحی است می‌گوید جنایاتی که در اسپانیا مسیحیها به مسلمانها کردند در تاریخ دنیا نظیر ندارد. استاد مطهری، ده گفتار، ص276

اگر شورای علمی در فقاهت پیدا شود و اصل تبادل نظر به طور کامل جامه ی عمل بپوشاند، گذشته از ترقی و تکاملی که در فقه پیدا می شود بسیاری از اختلاف فتوا ها از بین می رود.

اجتهادی که از نظر ما ممنوع است به معنای تقنین و تشریع قانون است؛ یعنی مجتهد حکمی را که در کتاب و سنت نیست با فکر خودش و رأی خودش وضع کند. این را در اصطلاح «اجتهاد رأی» می‌گویند. این گونه اجتهاد از نظر شیعه ممنوع است ولی اهل تسنن آن را جایز می‌دانند.

فریضه علم اختصاص به مردان ندارد، شامل زنان هم هست. چون پیغمبر فرمود: طَلَبُ العِلمِ فَریضَهٌ عَلی کُلِّ مُسلِمٍ و کلمه «مسلم» صیغه‌ مذکر است، این توهّم پیش می آید که تحصیل علم مختص مردان است. اولاً باید عرض کنم در بعضی از نقل هایی که در کتب شیعه هم هست کلمه «وَ مُسلِمَهٍ» قید شده. و ثانیاً از این گونه تعبیرات، اختصاص فهمیده نمی‌شود.«مسلم» یعنی مسلمان، اعم از اینکه مرد باشد یا زن. در همه مواردی که شبیه این تعبیر هست همین طور عمومیت دارد. مثلاً در حدیث است: اَلمُسلِمُ مَن سَلِمَ المُسلِمونَ مِن لِسانِهِ وَ یَدِهِ [1] یعنی مسلمان آن است که سایر مسلمانان از زبان و دست او در امان باشند.بدیهی است که مقصود این نیست که فقط مرد مسلمان باید این طور باشد و شامل زن نیست. یا فرمود: اَلمُسلِمُ اَخُ المُسلِمِ [2] مسلمان با مسلمان برادر است و باید با او معامله برادری کند. در اینجا نمی‌‌گفت که این دستور مختص مردان است زیرا نفرموده «اَلمُسلِمهُ اَختُ المُسلِمهُ ». کلمه «مسلم» شامل دو مفهوم است: یکی مسلمان بودن و یکی مرد بودن. هر کسی می داند که در این گونه موارد جنسیت دخالت ندارد، اسلامیت دخالت دارد.

ما امروز از این نسل گله داریم که چرا با قرآن آشنا نیست؟ چرا در مدرسه‌‏ها قرآن یاد نمی‌گیرند، حتی به دانشگاه هم که می‌روند از خواندن قرآن عاجزند؟ البته جای تأسف است که این طور است. اما باید از خودمان بپرسیم ما تاکنون چه اقدامی در این راه کرده‌ایم؟ آیا با همین فقه و شرعیات و قرآن که در مدارس است توقع داریم نسل جوان با قرآن آشنایی کامل داشته باشد؟! عجبا که خود نسل قدیم قرآن را متروک و مهجور کرده، آن وقت از نسل جدید گله دارد که چرا با قرآن آشنا نیست. قرآن در میان خود ما مهجور است و توقع داریم نسل جدید به قرآن بچسبد.

انّا مَعاشِرَ الْانْبِیاءِ امِرْنا انْ نُکلِّمَ النّاسَ عَلی‏ قَدْرِ عُقولِهِمْ‏.  ما پیغمبران مأموریم که با مردم به اندازه عقلشان سخن بگوییم. ما با هرکس حرف می‌‏زنیم، ظرفیت عقل و سطح فکر او را در نظر می‌گیریم و متناسب با عقل و فکر خود او حرف می‌‏زنیم؛ با آن که سطح فکرش بالاتر است در سطح بالاتر و با آن که سطح فکرش پایین‌‏تر است در سطح پایین‏‌تر گفتگو می‌کنیم؛ با آدم عامی سخن بلند ملکوتی که سرش گیج شود نمی‌گوییم و به یک حکیم، جوابی که به یک پیرزن می‌دهیم نمی‌دهیم.

اخیراً کتابی دیدم به نام معالم القربة فی احکام الحسبه که یکی از فقهای شافعیه نوشته است و یک نفر مستشرق اروپایی نسخه آن را در اروپا به چاپ رسانیده است. کتاب نفیسی است. وقتی که انسان این کتاب‌ها را می‌بیند متوجه می‌شود که در گذشته به چه دقایقی از اصلاحات اجتماعی توجه و عنایت کرده‌اند و شعور دینی مسلمانان چقدر وسعت داشته! روی احساس وظیفه دینی و شرعی و اصل امر به معروف و نهی از منکر وظیفه خود می‌دانسته‌‏اند که در جمیع شئون زندگی اصلاحات به عمل آورند.

تقوا به معنی عام کلمه لازمه زندگی هر فردی است که می‌خواهد انسان باشد و تحت فرمان عقل زندگی کند و از اصول معینی پیروی نماید.

فریضة تهیّوی فقها اصطلاحی دارند، می گویند وجوب علم وجوب نفسی تهیّوی است، یعنی وجوب علم تنها یک وجوب مقدِّمی مثل همه مقدمة واجب‌ها که وجوب استقلالی ندارند نیست، بلکه یک وجوب استقلالی است. در عین حال علم از آن جهت واجب است که به انسان آمادگی می‌دهد که سایر وظایف خود را بتواند انجام دهد.

دایره قضاء- که این هم تاریخچه‏‌ای دارد و از زمان خلیفه دوم امر قضاء را شخص دیگر غیر از شخص خلیفه با فرمان خلیفه عهده‏دار شد و تدریجاً توسعه پیدا کرد تا در عهد هارون وسیله ابویوسف شاگرد ابوحنیفه تشکیلات نسبتاً منظمی پیدا کرد و خود ابویوسف به عنوان قاضی‌القضاة در رأس تشکیلات قضائی قرار گرفت- و همچنین دایره دیگری بوده به نام «دیوان مظالم» که علی‌الظاهر کار شهربانی را انجام می‌داده، و همچنین دوایر و مناصب زیادی از قبیل نقابت و غیره که در تواریخ مضبوط است. تمام این دوایر به نحوی وابسته به دستگاه خلافت و حکومت بوده است.

فلسفه عزاداری حسین بن علی اینهاست، و الّا چه فایده‌ای به حال حسین بن علی که برایش گریه بکنیم؟ او چه احتیاجی دارد به گریه ما و شما؟ حسین بن علی می‌خواهد نام او، مکتب او زنده باشد، در مکتب او با هر باطلی بجنگیم، با کمونیزم بجنگیم؛ با ظلم، با بی‏‌عدالتی، با فساد، با فحشا، با قمار، با مُسکرات مبارزه کنیم.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید:. اعْدی‏ عَدُوِّک نَفْسُک الَّتی بَینَ جَنْبَیک [2]. یعنی بالاترین دشمنان تو همان نفس امّاره و احساسات سرکش توست که از همه به تو نزدیکتر است و در میان دو پهلویت قرار گرفته است. علت اینکه این دشمن بالاترین دشمنان است واضح است، زیرا دشمن عقل است که بهترین دوست انسان است. هم رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:. صَدیقُ کلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ‏ [3]. یعنی دوست واقعی هرکس عقل اوست.

یک چیز در یک جا وسیله هدایت است و بسا هست همان چیز در جای دیگر وسیله گمراهی و ضلالت باشد. منطقی که یک پیرزن را مؤمن می‌کند اگر در مورد یک آدم تحصیل‌کرده به کار برده شود او را گمراه می‌کند. یک کتاب در یک زمان، متناسب ذوق عصر و ذوق زمان و سطح فکر زمان بوده و وسیله هدایت مردم بوده است و همان کتاب در زمان دیگر اسباب گمراهی است. ما کتاب‌ها داریم که در گذشته وظیفه خود را انجام داده‌اند و صدها و هزارها نفر را هدایت کرده‌اند ولی همان کتاب‌ها در زمان ما کسی را هدایت نمی‌کند، سهل است، اسباب گمراهی و شک و حیرت مردم می‌باشد، از کتب ضَلال باید شمرده شود؛ خرید و فروش آنها، طبع و نشر آنها خالی از اشکال نیست.

پس معلوم شد که تقوا واقعاً تأثیر دارد در طرز تفکر و طرز قضاوت انسان، ولی نوع تأثیرش این است که جلو تأثیر دشمن را می‌گیرد و از این راه دست عقل را باز می‌کند و به وی آزادی می‌دهد: عِتْقٌ مِنْ کلِّ مَلَکةٍ..

چون فکر امر به معروف و نهی از منکر در نظر مردم محدود شده و مردم از جنبه امر به معروف و نهی از منکر توجهی به اصلاحات امور زندگی اجتماعی خود ندارند نتیجه این شده که اگر احیاناً شهرداری مثلاً یک قدم اصلاحی در مورد ارزاق و خواربار بخواهد بردارد و یا یک قدم در مورد نظافت شهر بخواهد بردارد، بخواهند جلوی گرانفروشی را بگیرند و یا اینکه بخواهند مقررات خوبی برای عبور و مرور اتومبیل‌ها معین کنند، مردم احساس نمی‌کنند که پای یک امر مذهبی در میان است، زیرا حس نمی‌کنند که این هم از جنبه دینی یک وظیفه است؛ و حال آنکه به قول صاحب جواهر: به هر وسیله و هر طریق هست باید کاری کرد که معروف تقویت و منکر ریشه کن شود. علت اینکه مردم فعلًا در این کارها کوتاهی می‌کنند این است که این امور را از دایره معروف و منکر خارج کرده‌اند.