بریده‌های کتاب شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)

همان طور كه عجب گاهى مبدأ تكبر است، حسد نيز گاهى مبدأ آن شود. ممكن است انسان چون خود را فاقد آن كمال ديد كه در غير است، به آن حسد ورزد؛ و اين سبب شود كه كبر كند به غير و آن را هر چه تواند تذليل و توهين كند.

نمازى كه از فحشا نهى نكند و نگاهدار قلب نباشد، بلكه به واسطۀ كثرت آن قلب ضايع گردد، نماز نيست.

اهل جهنم از مالک می‌خواهند که آنها را بکشد؛ هیهات! که مرگ در کار نیست.

اى برادر تا عمر و جوانى و قوّت و اختيار باقى است اصلاح نفس كن. اعتنا به اين جاه و شرف‌ها مكن؛ اين اعتبارات را زير پا بگذار. تو آدمزاده‌اى، صفت شيطان را از خود دور كن.

قدرى تفكّر در حالات خودت كن شايد دلت بيدار شود. اى انسانى كه اوّل امرت هيچ نبودى و در كتم عدم دهرهاى غير متناهيه بودى، ناچيزتر از عدم و محو از صفحۀ وجود چيست؟

مکاید نفس و شاهكارهاى او به قدرى دقيق است كه انسان جز پناه به خدا چاره اى ندارد.

يك وقت رذيلۀ حب دنيا و جذبۀ طلب شرف و جاه انسان را به تواضع وامى دارد، اين خُلقِ تواضع نيست؛ اين تملق و چاپلوسى است، و از رذائل نفسانيه است.

اگر انسان در صدد اصلاح برآيد و حركت به جانب مطلوب كند، ذات مقدس حق تعالى به رحمت واسعۀ خود راهنمايى مى فرمايد و سير را آسان مى كند.

بايد وارد مجاهده با قصد خالص شد، البته آن وقت نفس اصلاح می‌شود. تمام صفات نفسانيه قابل اصلاح است؛ ليكن در اوّل امر كمى زحمت دارد. آن هم بعد از ورود در اصلاحْ سهل و آسان مى‌شود. عمده به فكر تصفيه و اصلاح افتادن است و از خواب بيدار شدن است.

يكى از عوامل قويۀ تكبّر كوچكى افق فكر و پستى حد قابليت است ؛ و لهذا چيزهايى كه كمال نيست، يا كمال لايق نيست، در او تأثير شديد كرده او را به عجب و كبر وادار مى كند ؛ و هر چه در او حبّ نفس و دنيا بيشتر باشد، اين امور در او بيشتر مؤثر واقع شود.

علم اگر تو را هدايت نكند و مفاسد اخلاقى و عملى را از تو دور نكند، پست ترين شغل‌ها از آن بهتر است ؛ چه كه آنها نتيجۀ عاجلى دارد و مفاسد دنيوى و اخرويش كمتر است، و تو بيچاره جز وزر و وبال نتيجه اى نبرى و جز مفاسد اخلاقى و اعمال ناهنجار حاصلى برندارى.

تو كه به واسطۀ چند مفهوم و پاره اى اصطلاحات به خود مى بالى و به مردم كبريا مى كنى، معلوم شد از كم ظرفيتى و كوچكى حوصله است و كمى قابليت است.

همان طور كه انسان كه رؤيت كمالى در خود كرد و غير را فاقد ديد از آن يك حالت تعزّز و ترفّع و سركشى از براى نفس او پيدا شود و تكبّر كند، وقتى كه غير را كامل ديد، در او يك حالت ذلّ و انكسارى رخ دهد كه اگر عوامل خارجيه و مصلحات نفسانيه نباشد حسد توليد كند.

تكبّر نيست مگر از غايت جهل و نادانى! هر كس جهلش بيشتر و عقلش ناقص تر است، كبرش بيشتر است. هر كس علمش بيشتر و روحش بزرگ تر و صدرش منشرح تر است، متواضع تر است.

تواضع وليدۀ علم و معرفت است، و كبر و سركشى زاييدۀ جهل و نادانى است. اين ننگ جهل و عار پستى نظر را از خود دور كن ؛ و متصف به صفات انبيا شو ؛ و صفت شيطان را به يك سو انداز ؛ و منازعه با خداى خود در رداى كبرياى او مكن كه منازع با حقْ مقهور غضب او خواهد شد

انسان خودبينْ خودخواه شود ؛ و چون خودخواهى افزايد، خودپسند گردد ؛ و چون خودپسندى لبريز آيد، خودفروشى كند.

از خواب غفلت برخيزيد و مژده دهيد و سرور كنيد كه محبوبى داريد كه زوال ندارد، معشوقى داريد كه نقصى ندارد، مطلوبى داريد بى عيب،...

و بدان که هیچ راهی در معارف الهیه پیموده نمی‌شود مگر آنکه ابتدا کند انسان از ظاهر شریعت. و تا انسان متأدّب به آداب شریعت حقه نشود، هیچ یک از اخلاق حسنه از برای او به حقیقت پیدا نشود؛ و ممکن نیست که نور معرفت الهی در قلب او جلوه کند...

بدان که اول شرط از برای مجاهد در این مقام و مقامات دیگر، که می‌تواند منشأ غلبه بر شیطان و جنودش شود، حفظ طائر خیال است. چون که این خیال مرغی است بس پرواز کن که در هر آنی به شاخی خود را می‌آویزد؛ و این موجب بسی از بدبختی‌هاست. و خیال یکی از دستاویز‌های شیطان است که انسان را به واسطه‌ی آن بیچاره کرده و به شقاوت دعوت می‌کند. انسان مجاهد که در صدد اصلاح خود برآمده، باید زمام خیال را در دست گیرد و مانع شود از اینکه خیال‌های فاسدِ باطل برای او پیش آید. و باید همیشه خیال خود را متوجه امور شریفه کند...

اِی‌عزیز! بدان‌ْکه خواهش و تَمنایِ نفس منتهی نشودْ به جایی، و به آخر نَرسد اشتهایِ آن.