بریده‌های کتاب یادگار گنبد دوار: تلخیص و تحلیلی از خسرو و شیرین نظامی

ظاهرا شاه نیز با وجود علم و فراست شاپور، از او فقط یک انتظار دارد، و آن فراهم آوردن مقدمات دیدار وی با شیرین است. زیرا در تمام مجالس مشورتی پادشاه که در باب حل معضل شیرین و گاه فرهاد برگزار می‌شود شاپور حضور دارد. بنابراین تمام استعداد ، هنر ، علم و هوشیاری شاپور صرف برآوردن خواست هوس‌آلود یک شاه می‌شود. نصیب شاپور از تمام کوشش‌ها و رنجها چیست؟ و شاه چه پاداشی در نهایت بدو می‌دهد؟ کنیزی از میان کنیزکان با حکمرانی ملک مهین بانو پاداشی است در راه رسیدن به وصال شیرین. از ذکر این نکته هم نباید غافل بود که بسیار بوده است که در طول تاریخ ، کسانی با درجه‌ای حتّی بالاتر از دانش شاپور و یا شغی حسّاس‌تر از وی در حکومت، برای شاهان در آماده سازی وسایل عیش و عشرت در خدمت بوده‌اند و استعداد خود را به هر نیّتی که در دل داشته‌اند صرف این کار کرده‌اند.

نظامی در مجموع، تاریخ را یک سلسله از جورها و ستمها می‌داند که گاهی عدالتهایی نیز در آن یافت می‌شود. ولی این عدالت اگر در روزگار گذشته هم بوده باشد در عهد او وجود خارجی ندارد و شاعر از این باب دلی پرخون دارد. نظامی گوید: واقعیت این است که عمر آدمی بسیار کوتاه هست و عمر جهان بسیار دراز. چگونه می‌توان تاریخ بشر را رقم زد و حال آنکه عمر آدمی کفاف مطالعه حتی یک عصر را هم نمی‌کند. بدین جهت رازهایی از جور و عدلها در سینه‌ها باقی می‌ماند. به نظر نظامی متأسّفانه حتی اسرار عدل و جور سده های گذشته را نیز در سده بعد نمی‌توان بر زبان راند. زیرا ستمگران عصر، به گمان اینکه روی سخن با آنهاست گوینده را ستم بر ستم می‌افزایند. به همین جهت است که هیچوقت اسرار را نمی‌توان گشود و تاریخ واقعی رقم زده نمی‌شود‌. دانندگان هر عصر اسرار جور را در سینه‌های خویش به گور می‌برند.

تلاش پیامبران، فیلسوفان، خردمندان اندیشه ور و هنرمندان همگی در تحمل پذیر ساختن این دایره بسته، معنی بخشیدن به این تکرارهای ملال آور، زیبا ساختن روابط انسان با همنوع و انسان با محیط سرد و خشک و آشتی میان ماده و معنی است و سهم هنرپیشگان در این تلاش کم نیست. هنرمندان به طبیعت جلوه و جلال، به رابطه‌ها عشق و شکوه، به صورت‌ها معنا و به زندگانی مفهوم می‌بخشند. سهم نظامی، به عنوان شاعری هنرمند در همین راستا اندک نیست وی از آن دست هنرمندان ساحری است که می‌خواهد به زندگی معنایی عمیق‌تر بدهد و با تکرار عشق، کوشش می‌کند مفهومی زیباتر به تکرارهای ملال انگیز زندگانی ببخشد و این رابطه خشن انسان و طبیعت را اصلاح کند. خسرو و شیرین قصه عشق است. قصه ایثار و از خود گذشتگی. از همان قصه‌هایی که می‌خواهد به تکرارهای آزاردهنده زندگی معنی ببخشد. نکته‌ای که فضیلت بشر به دوست و به قول حافظ: از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر یادگاری که در این گنبد دوّار بماند

... نظامی در مقدمه خسرو و شیرین، در همین مورد می‌گوید : من شعاری بهتر از عشق نمی‌شناسم و زندگی بدون عشق برایم معنایی ندارد و اصولا مدار هستی، اعمّ از خاک و افلاک محرابی جز عشق ندارد. عشق پیشه صاحبدلان است و جهان بدون عشق مفهومی جز فریبکاری ندارد و همه چیز به جز عشقبازی یکنوع بازی بی‌معناست. بنابراین اگر انسانی فاقد عشق باشد مرده‌ای بیش نیست. در دیدگاه نظامی چون خمیرمایه حیات از عشق سرشته است پس فوایدی دارد. اگر عشق هیچ افسونی نداشته باشد، حداقل این سودمندی را دارد که انسان را از سودای منیّت می‌رهاند. بنابراین دست‌کم باید دل در گرو گربه‌ای بست تا از خودپرستی رها شد. عشق مایه ایمنی و شادابی است و موجب زدودن تعصّبات بیهوده.

مرگ ، شکنجه ، عذاب روحی ، از جان گذشتگی و فداکاری از آن فرهاد ، آسایش و امنیّت ، رفاه و بهره‌وری از لذایذ دنیا، از آن نامردمان است. فرهاد می‌داند که جهان از آنِ بیشرمها ، گستاخان ، نامردمان ، چشم دریدگان است و جایی برای آزرم پیشگان ، جوانمردان و چشم و دل پاکان نیست : کسی را روبرو از خلق بخت است که چون آیینه پیشاپیش سخت است بر آن کس چون ببخشد نشو خاکی که دارد چون بنفشه شرمناکی ز بی شرمی کسی کو (شوخ دیده) است چو نرگس با کلاه زر کشیده است.