بریده‌های کتاب زنده باد جهاد: ده روایت از مدیران و پیشکسوتان جهاد سازندگی

هنر جهاد توانمند کردم مردم بود. جهاد اعتقاد داشت که اگر بتوانیم مردم را آموزش دهیم، آن‌ها را توانمند کنیم و صحنه‌ی اصلی را به آنان بسپاریم، موفق می‌شویم. تنها هنر ما باید به رسمیت شناختن مردم باشد و بدانیم که آن‌ها نه مشکل، بلکه بخشی از راه‌حل هستند. (عبدالکریم پوررضوی، از مدیران جهاد سازندگی)

تعاملات ما با شوراهای روستا و نیز عملکردمان در آبادی‌ها موجب اعتماد روستاییان به ما شد. شاید همین موضوع کم‌کم باعث شد که عده‌ای به فکر ایجاد تغییراتی در جهاد بیفتند. اعتماد مردم به جهاد، این تصور را در میان عده‌ای به وجود آورد که در انتخابات، روستاییان به هر کس که جهاد بخواهد رای می‌دهند. نتیجه‌ی این تفکر به محدود کردن جهاد سازندگی از طریق تشکیل وزارتخانه‌ی جهاد سازندگی و دولتی کردن آن منجر شد. (محسن امیریان، از مدیران ارشد جهاد)

آمارها[ی عمکرد جهاد در نخستین سال فعالیتش] را که خواندم، امام فرمودند که این‌ها را به مردم بگویید تا در جریان باشند. با این حال یک سال گذشت و هیچ کس فرمایش امام را ... عمل نکرد. سال دوم که خدمت امام رفتیم، همین‌طور که داشتم آمارها را می‌خواندم، ... متوجه شدم که امام یک حالت نیمه‌برافروخته‌ای دارند. با پایان صحبت‌های من فرمودند: «مگر نگفتم این‌ها را به مردم بگویید؟ چند بار بگویید. مردم فراموش‌کارند» و آن جمله‌ی معروف را گفتند که «وقتی مرغی یک تخم می‌گذارد، این‌همه سروصدا می‌کند. آن وقت شما این همه کار کرده‌اید، هیچ نمی‌گویید».

توضیح نسبتاً کامل ساختار استانی جهاد سازندگی و فرایند کلی تصمیم‌گیری در شورای مرکزی و شورای هماهنگی هر استان در این صفحه نوشته شده. (محمدعلی حیدری از مدیران جهاد) به دلیل طولانی بودن، از نقل مطلب صرف‌نظر کردم.

یک‌بار در سال‌های ابتدایی دهه‌ی هفتاد از زبان یکی از مسئولین بلندپایه‌ی کشور شنیدم که ما نمی‌توانیم کشور را دست جهاد بدهیم؛ چرا که الان جهاد این‌قدر قدرت پیدا کرده که در هر روستایی می‌پرسیم که شما به چه کسی رای می‌دهید، می‌گوید «به هر فردی که جهاد بگوید». نگرانی او این بود که این بچه‌ها مجلس و دولت را دست بگیرند و اگر آدم درستی نباشند، نظام را تغییر دهند. من پاسخ دادم «اگر همه‌ی آن‌ها افراد مسلمان و انقلابی باشند، چه؟». گفت «نه. چنین چیزی امکان ندارد». (محسن امیریان، از مدیران ارشد جهاد)

به روابط عمومی ستاد پشتیبانی جنگ جهاد تهران در جبهه‌ها پیوستم. در ابتدا در ستاد مهندسی به ما «کمپوت‌خورها» می‌گفتند و بچه‌های فرهنگی را تحویل نمی‌گرفتند. (علیرضا زواره، از مدیران جهاد سازندگی)

در جزیره‌ی مجنون تعداد زیادی راننده‌ی پایه‌یک مردمی روب کمپرسی‌های خود با ما کار می‌کردند. وقتی غروب می‌شد، به مقر مهندسی می‌آمدند و به جای آمدن به نمازخانه برای استراحت به سنگر خود می‌رفتند. یک بار به یکی از آن‌ها گفتم «چرا شما به نماز جماعت نمی‌آیید؟» راننده در جواب گفت «ما اگر می‌خواستیم نماز جماعت بخوانیم، در تهران مسجد سر کوچه‌مان بود. ما آمده‌ایم به جبهه که به اسلام خدمت کنیم؛ نه این که نماز جماعت بخوانیم». (علیرضا زواره، از مدیران جهاد سازندگی)

ما نمی‌توانیم به سادگی مردم را عوض کنیم و مردمی که پاک‌نهاد باشند، راحت‌تر می‌توانند الگوی دیگران قرار بگیرند. من به این نتیجه رسیدم که الگوی توسعه را باید با مومنین به وجود آورد و این‌چنین الگویی است که موفق خواهد شد. ما رسول‌الله نیستیم که در میان بدترین مردم جزیره العرب برویم و آن‌ها را عوض کنیم. ما قدرت‌مان محدود است و حد خودمان را باید بدانیم. (حسینعلی عظیمی، از مدیران جهاد سازندگی)

زمانی که [آقای عبدالله نوری] طرح ادغام سپاه و ارتش را به حضرت امام به عنوان فرمانده کل قوا ارایه داد و ایشان طرح را دیدند، با حالتی خاص گفتند «یعنی می‌خواهید سپاه را از بین ببرید؟» پاسخ آقای نوری این بود که «نه! می‌خواهیم سپاه را تقویت کنیم». امام فرمودند نزد آقای خامنه‌ای بروید و نظر ایشان نظر من هم هست که مقام معظم رهبری با این طرح مخالفت کردند و خوشبختانه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی باقی ماند». (علیرضا افشار، عضو شورای مرکزی جهاد)

یک‌بار من به مسئولین دولتی می‌گفتم که شما مطمئن باشید [که] شبکه‌ی جهاد، رگ سالم و هوشمندی است که اگر یک قطره‌ی خون در آن تزریق کنید، تا دورترین نقاط کشور می‌رود و هیچ هدررفتی ندارد. (علیرضا افشار، عضو شورای مرکزی جهاد)

انعطاف لازمه‌ی یک نهاد انقلابی است. البته هرچه که گذشت انعطاف سپاه نیز کمتر شد. بعد از آتش‌بس و اتمام جنگ، جنگ نرم و تهاجم فرهنگی دشمن تبدیل به تهدید اول شد. اما سپاه انعطاف لازم را برای بسیج نیروهای مردمی و تقویت جریان فرهنگی انقلاب اسلامی نداشت و لذا در این زمینه نتوانست از آسیبی که به کشور وارد می‌شود، جلوگیری نماید. (علیرضا افشار، عضو شورای مرکزی جهاد)

یکی از مهم‌ترین اشتباه‌های ما [در محرومیت‌زدایی]، به روش انتخاب منطقه‌ی الگو و توجه صرف به عامل محرومیت بازمی‌گشت. ما فقط به محرومیت آن منطقه نگاه کردیم و در نهایت، هرچند آن‌ها از محرومیت مالی نجات یافتند، اما با غفلت از بُعد اجتماعی منطقه، نتوانستیم آن را به الگویی برای سایر مناطق تبدیل کنیم. بعدها به این نتیجه رسیدم که می‌بایست پروژه‌ی اول خود را در میان مردمی اجرا می‌کردیم که در میانه‌ی مسیر ما را رها نکنند و تا آخر همراه طرح‌های ما بمانند. باید مردمی را انتخاب می‌کردیم که از ظرفیت اجتماعی و رشد و تحول بالایی برخوردار باشند. هرچند یکی از اصلی‌ترین دلایل ابتلای انسان‌ها به فقر و ثروت آزمایش الهی است، اما پایین بودن ظرفیت فرهنگی و اجتماعی انسان‌ها نیز به فقر می‌انجامد. ... این مطلب عمیقی است. ما برای انتخاب این منطقه فقط به فقرشان توجه کردیم و دیگر حساب نکردیم که این‌ها پایین‌ترین فرهنگ را در میان اهالی روستاهای اطراف دارند؛ مساله‌ای که نشانه‌های آن به مرور و پس از رسیدن آن‌ها به آب و ثروت نمایان شد. (حسینعلی عظیمی‌نیا، از مدیران جهاد سازندگی)

گروه‌های کاری [روستایی] در برخی موارد به تعاونی تعبیر شد و متاسفانه نظام تعاونی در روستاهای کشور غلبه پیدا کرد. علت این که جهاد اعتقادی به نظام تعاونی نداشت، مبتنی بودن آن بر اساس را‌ی‌گیری افراد بود. در واقع در نظام دموکراتیک و رای‌گیری، نظر افراد متخصص و غیرمتخصص یک وزن پیدا می‌کرد. در حالی که برای مثال در یک شورای پنج‌نفره که همه متعهد به اصول و مبانی اسلامی هستند و احقاق حق را به منافع شخصی خود مقدم می‌دارند، نظر یک متخصص به تنهایی صحیح‌تر و افضل از نظر چهار نفر دیگر است. البته در جهاد این تخصص به معنای رایج آکادمیک آن نبود، بلکه حاصل کار و تجربه و درک صحیح مسایل بود و الزاماً ارتباطی با تحصیلات افراد نداشت. (محمدعلی حیدری از مدیران جهاد)

به مرور‌ دیدگاه‌هایی از میان بدنه‌ی مدیران سطح بالای جهاد قوت یافت که بعدها زمینه‌ساز افول جهاد گردید و آن چیزی جز لزوم تبدیل جهاد به یک وزارتخانه‌ی دولتی [و پرهیز از موازی‌کاری] نبود؛ رویکردی که طرفداران آن عمدتاً افراد متمایل به دولت بودند. در این میان تاثیر آقای عبدالله نوری که پس از آقای ناطق نوری به عنوان نماینده‌ی امام در جهاد محسوب می‌شد، بیش از بقیه‌ی اعضا بود. (علیرضا افشار، عضو شورای مرکزی جهاد)

دلیل این که نهاد انقلابی و موفقی چون سپاه پاسداران نمی‌تواند ساختاری با کارکردهای جهاد سازندگی را محقق سازد (هرچند در قالب نهادسازی‌هایی چون بسیج سازندگی در این زمینه تلاش می‌کند)، این است که قانون نظامی‌گری به این صورت است (و غیر این صورت هم ممکن نیست) که دستور از بالا به پایین می‌رسد. اما در جهاد برعکس بود و تصمیمات در سطوح پایین اتخاذ می‌شد. یعنی وقتی برای یک روستا تصمیمی گرفته می‌شد، همان‌جا مصوب می‌شد و بعد خبر به سطوح بالا می‌رسید. (محمدعلی حیدری، از مدیران جهاد)

آباد شدن روستاها و رسیدگی به محرومین ریشه‌ی ضدانقلاب را خشکاند و به همین دلیل بغض ضدانقلاب از بچه‌های جهاد بیشتر از [بغض‌شان از] سپاه بود. زمانی که آن‌ها بچه‌های جهاد را می‌گرفتند، مردم برای آزادی‌شان هجوم می‌آورند. ... هدف ضدانقلاب از انجام این جنایات قطع پای جهاد از کردستان بود، اما به دلیل استقامت بچه‌های جهاد، در این خواسته‌ی خود ناکام ماندند. (علیرضا افشار، عضو شورای مرکزی جهاد)