بریده‌ کتاب‌های حکمتها و اندرزها

یکی از بزرگترین علمای اخلاق اسلامی می‌گوید: بزرگان و گذشتگان صالح ما را عقیده بر آن بود که هرکس اهل محاسبه نفس نیست، یا اصلًا به جهان دیگر ایمان ندارد و یا آنکه عقل سلیم ندارد.

درست است که خود آدم احمق آن منظرۀ زشت جهالت و لختی و بی حسی را درک نمی‌کند، ولی آن که از نعمت ضمیر درّاک و حساس برخوردار است خوب می‌فهمد که سوختن در آتشِ فهمیدن هزار بار بر آسایش لختی و جهالت ترجیح دارد. استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 1، ص238

محکم‌ترین دستگیره‏‌های ایمان، دوست داشتن به خاطر خدا و دشمن داشتن به خاطر خداست. ممکن است آدمی ندانسته و به حکم عادت نماز بخواند و یا روزه بگیرد یا زکات بدهد یا به حج برود و یا تحت تأثیر یک غریزه طبیعی جهاد کند و دلاوری‌ها به خرج دهد، ولی تا گوهر وجودش خالص نشود و افکار و احساساتش رُقاء و تعالی پیدا نکند ممکن نیست که به خاطر حق دوست داشته باشد و مهر بورزد و به خاطر حق تنفر داشته باشد و کراهت بورزد، زیرا دوستی و مهر ورزیدن- آن هم برای خدا و رضای خدا- چیزی نیست که عادت بردار باشد.

اما آن توافق و انعطافی که در سازمان اجتماعی نسبت به فرد باید بوده باشد این است که جامعه منافع فرد را در ضمن مصالح اجتماع حفظ کند؛ یعنی هدف اصلی یک زندگی اجتماعی نمی‌تواند فرد و منافع فردی باشد، باید نوع و مصالح عمومی باشد، باید اموری باشد که بقا و دوام و خوشی جمع را بهتر تضمین کند و بدیهی است که مصلحت جمع همان مصلحت اکثریت افراد اجتماع است و لهذا همیشه در قوانین جهان، توجه اول به مصالح جمع است نه به منافع فرد و نوادر.

اگر دین را به ساختمانی تشبیه کنیم که دارای در و دیوار و سقف و پنجره و شیشه و نقاشی و روکاری و زیرسازی و غیره است، باید بگوییم زیرسازی و زیربنای همه افکار و معتقدات و اخلاقیات و دستورالعمل‏های دینی خداشناسی است.

از هر قیدی می‌توان آزاد بود مگر از قید انسانیت. آدمی اگر بخواهد از قید تکالیف و حقوق، خود را آزاد بداند باید قبلاً از انسانیت استعفا بدهد و جزو جمادات و یا نباتات و حداقل جزو حیوانات درآید تا بتواند از آنچه لازمه انسانیت و شرط انسانیت است خود را آزاد سازد.

عجب است از کسانی که درباره مأکولات و خوردنی‌های خود فکر می‌کنند اما درباره معقولات و یاد گرفتنی‏‌های خود هیچ گونه زحمتِ اندیشه‏‌ای به خود راه نمی‌دهند استاد مطهری، حکمت‌ها و اندرزها، ج 1، ص213

امیرالمومنین در ضمن یک نامه در جواب معاویه که آن حضرت را به این کار متهم می‌کرد، می‌نویسد: تو امروز مرا متهم می‌کنی و مرا می‌خواهی مسئول قتل او قلمداد کنی.آیا از ما دو نفر آن کس که با کمال حسن نیت دربارۀ عثمان خیرخواهی کرد و او خودش نخواست بپذیرد و او را دعوت به سکوت کرد، مسئول خون عثمان است و یا آن کس که عثمان از او کمک خواست و او کمک نکرد چون دید از کشتۀ عثمان بهتر می‌تواند بهره‌برداری کند؟

منتهای سعادت همین است که آدمی در ناحیه عقل و فکر دارای محکمترین اطمینان‌ها و در ناحیه احساسات و قلب دارای پاکترین نیتها و در ناحیه عمل دارای نیکوترین عملها باشد. زندگی پاک و پاکیزه و سعادت بخش همین است.

امیرالمؤمنین می‌فرماید: «از خصوصیات حق این است که به نفع احدی جاری نمی‌شود مگر آنکه علیه او نیز جاری می‌شود، و علیه کسی جاری نمی‌شود مگر آنکه به نفع او نیز جاری می‌شود»

ولی مردمی هستند افراطی و مردمی دیگر هستند تفریطی. یک دسته چنان پشت پا به قیود و حدود زده‌اند که یکباره نسبت به همه چیز لاقید و لاابالی شده‌اند، تنبلی و بیکاری را شعار خود قرار داده‌اند. و دسته دیگر برعکس به قدری خود را در میان آداب و رسوم و عادات محبوس ساخته‌اند، هزارها قید برای غذا خوردن و هزارها قید برای جامه پوشیدن و هزارها قید دیگر برای معاشرتها و پذیراییها و مهمانیها و عروسیها و مسافرتها ساخته‌اند که زندگی را برای خود سنگین و ناگوار کرده‌اند؛ ساعتها باید وقت صرف کنند تا خودشان را به شکل یک عروسک بسازند تا بتوانند از خانه قدم بیرون نهند و بعد هم مثل یک موجود کاغذی و یا یک موجود شکستنی با هزاران قید و احتیاط راه بروند که قیود ساختگی درهم نریزد؛ سخن گفتنْ تکلّف، راه رفتن تکلّف، جامه پوشیدن تکلّف، پذیرایی و مهمانی تکلّف، نشستن و برخاستن تکلّف و بالاخره برای یک عده از مردم زندگی یکسره تکلّف شده است.

فردی که عمری رنج می‌کشد و متحمل مشقتها می‌شود و همه وقتش صرف جمع کردن و اندوختن می‌شود و برای خودش وقتی باقی نمی‌گذارد که در آن وقت به مطالعه و تماشای تماشاخانه جهان بپردازد و چیزی از معنا و روح زندگی درک کند و حتی فرصت پیدا نمی‌کند از همان مال استفاده مادی ببرد، پس در حقیقت نصیب این آدم همه رنج و مشقت بوده.

تنها ایمان و اعتقاد به معنویات و سپس نیکوکاری بر اساس آن اعتقادات مقدس است که قلب را آرام و رضایت خاطر را تأمین می‌کند و سعادت را میسر می‌سازد.

مردم عالِم که همان مقام علمی و شخصیت علمی آنها گواه راستین آنهاست، احتیاجی نمی‌بینند که تظاهر کنند. برعکس، افرادی که از این جهت احساس عقب ماندگی می‌کنند بیشتر به القاب و عناوین و تظاهر اهمیت می‌دهند.

در یک نامۀ دیگر، امیرالمؤمنین به معاویه می‌نویسد: تو آن وقت که اگر اقدام می‌کردی به نفع او بود،نامی از نصرت او نبردی اما وقتی که نام او سبب پیشرفت کار خودت می‌شد فریاد وا عثماناه بلند کردی.

خدا نمی‌گوید یکی حق دیگری را پامال کند و محصول دسترنج او را بدون استحقاق بخورد و نام دین بدهد، خدا نمی‌گوید فردی بیکار و بیعار در اجتماع بگردد و کل بر سایر افراد باشد، باری بر دوش اجتماع باشد و خودش باری از دوش کسی برندارد و آنگاه چنین وانمود کند که رضای خدا و دستور خدا و فرمان خدا همین است و بس.