خسرو و شیرین دومین منظومه نطامی و معروف ترین اثر و به عقیده گروهی از سخن سنجان شاهکار اوست. در حقیقت نیز، نظامی با سرودن این دومین کتاب (پس از مخزن الاسرار) راه خود را باز می یابد و طریقی تازه در سخنوری و بزم آرایی پیش میگیرد، این منظومه شش هزار و چند صد بیتی دارای بسیاری قطعات است که بی هیچ شبهه از آثار جاویدان زبان پارسی است و همان است که موجب شده است گروه انبوهی از شاعران به تقلید از آن روی آوردند، گو این که هیچ یک از آنان، جز یکی دو تن، به حریم نظامی نیز نزدیک نشده اند و کار آن یکی دو تن نیز در برابر شهرت و عظمت اثر نظامی رنگ باخته است. نظامی این منظومه را در چهارچوب های زندگی خسرو در بزم شیرین، هنگام فرار از مقابل بهرام چوبین و شب نشینی های آن دو با هم و غزل هریک از کنیزان خسرو و شیرین و گفتگوی آن دو و سرود نکیسا و بابرد بیان میداد. شخصیت های اصلی داستان خسرو و شیرین به عبارتند از : خسرو پرویز(پسر هرمز و نوه انوشیروان) : شیرین (برادرزاده ملکه آران) شاپور (ندیمه خسرو پرویز) : فرهاد (دلداده شیرین) ، ساموئل ریچارد سون رمان پالما را تالیف کرده است که داستان آن شباهت زیادی به داستان خسرو و شیرین دارد.