یادداشت علی طالب‌لو

        بسم الله.
این روزها که مجددا ویدئویی از لعن و تکفیر یکی از اساتید برجسته متافیزیک اسلامی درمورد شریعتی منتشر شده است، به ذهنم رسید که مروری بر این کتاب بنویسم.

درمورد نگاه‌های متفاوت راجع به شریعتی، مطالعه سه کتاب سودمند است: ۱- جریان روشنفکری اسلامی در ایران، دو سخنرانی از آیت الله خامنه‌ای درمورد شریعتی. ۲- شریعتی جستجوگری در مسیر شدن، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های آیت الله بهشتی درمورد شریعتی. ۳- بررسی تفصیلی ماجرای آیت الله مصباح و دکتر شریعتی، وحید خضاب.
این مرور، بازنشر دیدگاه‌های کلی آیت الله بهشتی راجع به شریعتی است که در چهار مقام تفکیک شده است: ۱- ویژگی‌های مثبت شریعتی از منظر آیت الله بهشتی. ۲- ویژگی‌های منفی شریعتی از منظر آیت الله بهشتی. ۳- دفاع آیت الله بهشتی از شریعتی در مقابل انتقادات آیت الله مصباح یزدی. ۴- نتیجه‌گیری.

۱. ویژگی‌های مثبت شریعتی از منظر آیت الله بهشتی: ۱- زاییده درد و رنج و محرومیت بود و در طول مطالعات خود نیز این رنج را دنبال می‌کرد. ۲- نسبت به سنّ خود انسانی بسیار پرمطالعه و کتابخوان بود. ۳- سعی داشت در مطالعات خود، پاسخ اسلام به سوالات را دریابد. لذا مطالعات او مطالعاتی تطبیقی و مقارن بود. ۴- قریحه‌ای سرشار، سازنده و آموزنده داشت. نوشته‌هايش، كلماتش، جملاتش، اسلوب نگارشش، اسلوب سخنش، كيفيت برخوردش با مسائل و جامعه، از ابداعات مختلفی برخوردار بود ۵- کاوشگر بود یعنی دنبال این بود که به حقیقتی دست پیدا کند. ۶- تواضع معرفتی داشت و همواره در حال رشد بود. اصراری بر یک ادّعا نداشت. ۷- دلباخته معارف غربی نبود بلكه اصالت فرهنگ غنی اسلام همواره براى او جاذبه‌ای نيرومند داشت.

۲. ویژگی‌های منفی شریعتی از منظر آیت الله بهشتی: ۱- برخی از نوشته‌های التقاطی یا غربی به صورت ناخودآگاه بر ذهن ایشان، تأثیر گذاشته است. به تعبیر مرحوم مطهری، تأثیر تفکر دیالکتیکی مادی در نگاه شریعتی هویداست. ۲- برخی از برداشت‌های ایشان از قرآن و روایات شبیه شیوه اصحاب رأی بود یعنی می‌کوشید یک عبارت را مطابق با اندیشه دلخواه خود معنی کند. این شیوه پرآسیب و خطرناک است. البته شریعتی لجاجت نداشت و در گفتگوها اشتباهاتش را می‌پذیرفت. ۳- پرخاش‌گری‌های نا‌به‌جا و بیش از حد داشت. ۴- دچار ستایشگری‌های افراطی بود.

۳. مرحوم مصباح در سه بحث بنیادی از بحث‌های اسلامی به شریعتی انتقاد داشتند: ۱- خاتمیت. ۲- نصب امامت. ۳- مباحثی مربوط به معاد.
آیت الله بهشتی در این کتاب فقط به مسئله خاتمیت می‌پردازند.
بر اساس برداشت مرحوم مصباح، شریعتی معتقد بود که معنی خاتمیت، جایگزین شدن عقل به جای وحی است چرا که پس از پیامبر اسلام، عقل به کمال خودش رسیده و دیگر نیازی به آموزه‌های وحیانی نیست. به عقیده ایشان شریعتی درمورد زشتی تعّدد زوجات از برداشت عرفی خود کمک می‌گیرد و امتداد ادّعای قبلی را به این مسئله می‌کشاند.
شهید بهشتی در مقام دفاع شئون نبی را ذکر کرده و می‌گویند خاتمیت به معنی اتمام شریعت و ارتباط مستقیم با خداست و شئون دیگر انبیاء همچنان امتداد دارد. لکن ایشان بحث را بیش از این باز نمی‌کنند و معتقدند که بحثی جدّی است و به مقدّمات فلسفی (مخصوصا از حکمت متعالیه) نیاز دارد و باید در محافل علمی طرح و بررسی شود. سپس می‌گویند مراد شریعتی این است که عقل باید به کمک وحی آمده و ابهامات آنرا برطرف کند یا در مواردی که نظر نداده، اظهار نظر کند یا فروعات وحی را تبیین نماید. چرا که مسخره است کسی مثل شریعتی مدام از آیات و روایات در سخنرانی خود استفاده کند ولی معتقد باشد که دوران وحی به پایان رسیده. به عقیده آیت الله بهشتی بحثی که شریعتی تحت عنوان زشتی تعدّد زوجات مطرح می‌کند، مرتبط به این بحث نیست بلکه با بحث نسخ در اصول فقه قابل توجیه است. البته به عقیده ایشان برداشت شریعتی در این مصداق کاملا اشتباه است لکن باید از او انتقاد سازنده کرد نه تکفیر.

۴. نتیجه: شریعتی محقق جامع الشرایطی نیست بلکه انسانی است که مطالعاتی داشته و پاسخگوی پرسشگری نسل جوان است و جستجوگر بحث‌های اسلامی است؛ نه بیشتر و نه کمتر. برداشت‌های ایشان بیشتر ذوقی است نه تحقیقی؛ لذا نباید با آن معامله تحقیقی و پژوهشی شود البته که فکر شریعتی تغییرات زیادی در طول زمان داشته و به مرور، به اصالت اسلامی نزدیک‌تر می‌شده است. پیشنهاد آیت الله بهشتی این است که تا مطالب اسلامی خوب فهم نشده، نباید سراغ آثار او رفت چرا که در این صورت ذهن انسان در فراز و نشیب افکار ایشان گم شده و نمی‌تواند به برداشت شکل‌یافته از اسلام دست پیدا کند.

پ.ن: همانطور که گفتم، این یادداشت جمع‌بندی آراء آیت الله بهشتی راجع به شریعتی است که با وجود اختلافاتی، از جهاتی به آراء مرحوم مصباح شبیه است. شخصا دلایل و برداشت‌های دیگری از شخص آیت الله مصباح شنیدم که باید در محفل دیگری راجع به آن بنویسم تا هر دو دیدگاه به صورت کامل بررسی شده باشد. ما به دلیل عدم حضور در آن برهه نمی‌توانیم به صورت دقیق بین این دو رویکرد، داوری کنیم گرچه می‌توانیم بر اساس احتمالاتی، یک رویکرد را بر رویکرد دیگر ترجیح بدهیم. همین.