یادداشت محمدرضا خراسانی زاده

        جلد چهارم از مجموعه سرگذشت استعمار
در این جلد به نقش کشیشان در استعمار پرداخته شده است. ابتدا کشیشان همراه با فاتحان و مستعمران اروپایی به مناطق تازه کشف شده می‌رفتند و بومیان را  به مسیحیت دعوت می‌کردند. رفته رفته تبلیغ تبدیل به ابزار گسترش استعمار شد و اگر بومیان مسیحی نمی‌شدند، در سختی بیشتری قرار می‌گرفتند.
افرادی هم با پوشیدن لباس کشیش‌ها به سرزمین‌های مختلف می‌رفتند و به بهانه تبلیغ، اهداف تجاری و استعماری خود را دنبال می‌کردند. این مسئله در ایران عصر صفوی هم رخ داد و افرادی در قالب تبلیغ دین وارد ایران شده و به ارسال گزارش برای اربابان خود و جاسوسی در بین مردم و دربار می‌پرداختند.