یادداشت فاطمه امیری پری

        پیش از مطالعه کتاب، اول یادداشت های پیشین دوستان در خصوص این کتاب را خواندم تا در هنگام نوشتن، از زاویه دیگری به موضوع بپردازم. در آغاز می گویم که تمام مطالب پیش رو، برگرفته از نگاه من به موضوع کتاب و شخصیت پزشکزاد است و ممکن است کاملا درست و مطابق با واقع نباشد و هیچ یک از این عوامل در ذهن پزشکزاد تاثیر نداشته باشد اما من در این یادداشت به درک خویش از خوانش کتاب می پردازم.
 اول میخوام به پیشینه خانوادگی و کاری نویسنده بپردازم که بتوانم تاثیر آن را در نگاه وی به موضوع نشان دهم. 
پدرش حسن پزشکزاد، طبیب بود و مادرش شاهزاده فکری ارشاد، دختر مویدالممالک فکری ارشاد(نمایشنامه نویس و روزنامه نگار عهد مشروطه) بود و پدر بزرگ مادرش از بزرگان قاجار به شمار می آمد. همچنین معز دیوان فکری، هنرپیشه، نویسنده و کارگردان ایرانی و یکی از بنیانگزاران تاتر معاصر، دایی ایرج پزشکزاد بود.
تاثیر شغل پدر در کتاب، خلق شخصیت دکتر ناصرالحکما  و تاثیر نسب قاجاری و حکمرانی مناطق مختلف و همچنین پیشینه نویسندگی در خاندان مادر و معلمی او، خلق شخصیتی به نام دایی جان ناپلئون با پیشینه قاجاری و مشروطه خواهی و دایی جان سرهنگ با داشتن خدمت نظام است. خدمت خود پزشکزاد در وزارت امور خارجه نیز تاثیر زیادی در آفرینش شخصیت اسدالله میرزا به عنوان یکی از شخصیت های کلیدی قصه است. کما اینکه وی در پردازش شخصیت اسدالله میرزا از  افرادی چون ابوالفضل میرزا از آشنایان خود و ایرج فرازمند روزنامه نگار، مترجم و برنامه نویس رادیویی و از مدیران رادیو و تلویزیون قبل از انقلاب الهام گرفته است. 

علاوه بر این، حضور پزشکزاد در منصب قضاوت در دادگستری به مدت پنج سال، در شکل گیری شخصیت نایب تیمورخان و آسپیران غیاث آبادی  تاثیر بسیار زیادی داشته است. در کنار این، خلق یکی از مهمترین شخصیت های قصه به نام مش قاسم، حاصل فکر طنازانه و داستان پرداز وی، تاثرات زندگی قاجاری توام با کلفت و نوکر در خانه و نگاه تاریخی وی با توجه به زندگی در زمانه پر آشوب ایران در دهه بیست  و اشغال کشور، حضور در وزارت خارجه و مطالعه کتاب های تاریخی است.

در خصوص داستان کتاب باید بگویم که نویسنده تمرکز خود را بر روی موضوع تئوری توطئه قرار داده و همواره بر این مطلب تاکید دارد که در هر اتفاقی، رد پای انگلیسی ها مشاهده می شود. این مساله نکته بسیار مهم در کار پزشکزاد است که نه تنها در گذشته بلکه تا به امروز نیز در بسیاری از موارد سیاسی، جامعه ایرانی را درگیر خود نموده است، (تئوری توطئه و بیگانه هراسی) و این مساله نشات گرفته از حضور  قدرت های خارجی در ایران علی الخصوص در دوره قاجار و مشارکت فعال در ضد و بندهای سیاسی امرا و دولتمردان  بر سر کسب قدرت و جایگاه سیاسی و یا افول و صعود افراد، گروه ها و کابینه ها است. این موضوع در زمان اشغال ایران به دست قوای متفقین در دهه ۲۰ به شدت نمایان است. حضور محمدرضا پهلوی جوان و کنار رفتن رضاشاه و در نتیجه شدت یافتن هرج و مرج و تنش های سیاسی، قحطی و مشکلات اقتصادی و اجتماعی، تلاش دولتمردان برای دستیابی به قدرت سیاسی در زمانه پر آشوب و در کنار آن، رشد طبقات جدید بدون پیشینه قاجاری(مانند آقاجان)، وجود کابینه های ضعیف و تغییرات مداوم آن و نخست وزیران ‌و همچنین ضد و بندهای سیاسی آنان و نمایندگان مجلس با قدرت هایی چون انگلیس، امریکا، روسیه و آلمان که منجر به زدن برچسب هایی به افراد چون انگلوفیل، روسوفیل و ... می گردید. ایرج پزشکزاد جوان در این زمان شاهد این وقایع و رخدادهاست. ذهن خلاق وی در کنار واقعیت موجود و همچنین توجه به پیشینه خانوادگی و نویسندگی خود و نسب قاجاری و لطماتی که قاجارها از رضاشاه و برخی از قدرت‌ها از جمله انگلیس دریافت کرده اند و علاوه بر این، وضعیت اجتماعی و اقتصادی ایران، دستمایه شکل گیری چنین کتابی با دیدگاه طنز و در حقیقت طنز تلخی با موضوع بیگانه هراسی جامعه ایرانی می گردد. 

در خصوص دید اجتماعی نیز، به مانند اکثر نویسندگان این برهه زمانی، پزشکزاد نیز واقعیت روز جامعه ایران را با زبانی ساده و روان به تصویر کشیده است. پدرسالاری و مردسالاری در جامعه ایرانی و نقش بزرگ فامیل در استحکام خاندان های ایرانی(دایی جان ناپلئون)، اهمیت خانواده و تحکیم بنیان آن(دایی جان سرهنگ)، استفاده از مشروبات الکلی علی رغم قبح آن به ظاهر و همچنین چشم چرانی و نظربازی(اسدالله میرزا)، عشق های ساده(سعید راوی داستان)، علاقه به ثروت و مال اندوزی(آسپیران غیاث آبادی)، حرمت ناموس(مش قاسم)، دروغ گویی و کینه ورزی(آقاجان)، توجه به طبقات بالا و پایین جامعه(دایی جان ناپلئون و واکسی یا شیرعلی قصاب یا خمیرگیر)، سادگی، صداقت، حرمت نان و نمک و لوطی منشی(شیرعلی قصاب)، خالی بندی(مش قاسم)، زنان مطیع شوهر(مادر سعید)، جوانان بی عرضه( پوری)، زنان به مثابه مردان(عزیزالسلطنه)، زنان هرجایی(خواهر آسپیران) و...

نکته آخر آنکه من در این کتاب با توجه به نگاه تاریخی خودم دو موضوع را پررنگ می بینم. اول محو شدن تدریجی قاجارها به دست پهلوی ها علی الخصوص رضاشاه و مساله پررنگ تر برای من آن است که برخلاف دوستان که بیشتر نگاه ناپلئونی و یا نگاه دن کیشوتی به ماجرا دارن، من از دریچه نگاه رضاشاه پهلوی به موضوع می نگرم در زمانی که از انگلیسی ها رو برگرداند و به آلمان گرایش یافت و با شکست آلمان، به دست انگلیسی ها برکنار و سرانجام به جزیره  موریس و سپس ژوهانسبورگ تبعید گردید. 
"برای من به خلاف دیگران، دایی جان نه تنها ناپلئون و سنت هلن نیست، بلکه دایی جان، نماد رضاشاه تبعیدی به ژوهانسبورگ است".