بریده‌ای از کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی اثر واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد

امروزه این حقیقت به اثبات رسیده است که بزرگترین عامل پیشرفت، روابط موجود بین اقوام و ملل است. پیشرفت یا عقب ماندگی اقوام مختلف با ویژگی های نژادی، باور های دینی، و محیط طبیعی آنان بستگی نداشته، بلکه به مناسبات آنان با سایر ملل در طول تاریخ خویش مربوط می شود. مسیحیت هر قدر هم که با اسلام فرق داشته باشد تا زمانی که راه های بازرگانی در کنترل مسلمانان قرار داشت، تمدن دنیای اسلام نیز برتر از مدنیت مسیحی بود. شرایط اقلیمی و جغرافیایی اروپا نسبت به سایر قاره ها هر قدر هم مساعدتر باشد، فقط پس از کسب موقعیت ممتاز اروپا در روابط فرهنگی است که اثر آن دیده می شود.پیشرفت یا عقب ماندگی جهان اسلامی نیز با خصوصیات نژادی ملل مسلمانان و تعلیمات دینی اسلام نبوده بلکه با توجه به این عوامل است.