از قرن پنجم در میان مسیحیان شرق، انشعابی پیش آمد و عده ای که خود را ارتودوکس می‌نامیدند از مذهب اصلی جدا شدند. فرق دیگری چون یعقوبیها که به الوهیت عیسی قائل بودند و نسطوریها که صفت انسانی و الهی عیسی را از هم غیرقابل تفکیک دانسته و اعتقاد داشتند که مریم دختر خدا است، به وجود امدند.

ملل غیر مسلمان تابعه امپراتوری اسلام، بیشتر از مسلمانان از توسعه مناسبات بازرگانی، در انتشار عقاید دینی خود سود جستند. موفقیت ایین مانی و مسیح در چین و مغولستان و یهودیت و مسیحیت در قفقاز و اطراف ولگا، به دوره امپراتوری اسلام مربوط می شود.

ایران عهد ساسانی در قرن پنجم بصورت پناهگاه متواریان مجوس، یهود و مسیحی امپراتوری بیزانس در آمد.

امروزه این حقیقت به اثبات رسیده است که بزرگترین عامل پیشرفت، روابط موجود بین اقوام و ملل است. پیشرفت یا عقب ماندگی اقوام مختلف با ویژگی های نژادی، باور های دینی، و محیط طبیعی آنان بستگی نداشته، بلکه به مناسبات آنان با سایر ملل در طول تاریخ خویش مربوط می شود. مسیحیت هر قدر هم که با اسلام فرق داشته باشد تا زمانی که راه های بازرگانی در کنترل مسلمانان قرار داشت، تمدن دنیای اسلام نیز برتر از مدنیت مسیحی بود. شرایط اقلیمی و جغرافیایی اروپا نسبت به سایر قاره ها هر قدر هم مساعدتر باشد، فقط پس از کسب موقعیت ممتاز اروپا در روابط فرهنگی است که اثر آن دیده می شود.پیشرفت یا عقب ماندگی جهان اسلامی نیز با خصوصیات نژادی ملل مسلمانان و تعلیمات دینی اسلام نبوده بلکه با توجه به این عوامل است.