لذت کشف انسان

شنیتسلر، فرویدِ ادبیات اتریش، جهان داستانی‌اش را بر محور اشخاصی شکل می‌دهد که، در گیرودار اضطراب‌های ناشی از روابط عاطفی و اجتماعی، بحران‌های روحی و سرکوب امیال و غرایزشان، دچار فروپاشی می‌شوند. اغلب شخصیت‌های او دلزده، ناامید، شکست‌خورده، سرگردان و در جست‌وجوی مَفَرَّند، مَفَرّی که با نگاه بدبین شنیتسلر به جامعه‌ی در حال تحول اتریش و روابط حاکم بر آن به مرگ منجر می‌شود: خودکشی و ارتکاب قتل، تسلیم در برابر تقدیر، وانهادگی در برابر اجتماع. دیگری هم از این قاعده‌ی کلی مستثنی نیست. قهرمان‌های این مجموعه نیز در کشمکش‌های همیشگی‌شان برای رهایی از قید و بندها نابود می‌شوند. بیست‌ودو داستان کوتاهی که به ترتیب تاریخ نوشته شدنشان در این مجموعه گرد آمده‌اند گذار سنت داستان‌نویسی را در آثار شنیتسلر، از درونمایه‌های رمانتیک قرن نوزدهمی تا ورود به فرم‌های مدرن قرن بیستمی، به‌خوبی نشان می‌دهند. در کنار این، پختگی و عمیق شدن درون‌مایه‌های مورد علاقه‌ی نویسنده در داستان‌های پایانی به وضوح مشخص است. تأثیر علم روانکاوی نه‌تنها در محتوای داستان‌ها و شکل‌گیری روح آشفته و ترسیده‌ی شخصیت‌ها دیده می‌شود، که تأثیر مستقیمی بر ساختار داستان‌ها دارد؛ داستان‌ها خالی از اتفاق‌های بزرگ و حادثه‌های بیرونی‌اند و اتفاق‌های پیش‌برنده معمولاً درون شخصیت‌ها رخ می‌دهند. نکته‌ی جالب مجموعه داستان دیگری ارتباط داشتن داستان‌ها با نظریه‌ی معروف فروید درباره‌ی اجزای سه‌گانه‌ی شخصیت ــ «اید»، «ایگو» و «سوپرایگو»ــ است. شنیتسلر با تمرکز بر این مسئله مهم‌ترین عامل فروپاشی روانی شخصیت‌هایش را جدال همیشگی این سه بخش با هم می‌داند، جدال عواطف رام‌نشدنی با اصل منطق و عقلانیت و درگیری این دو با هنجارهای جامعه‌ای که راهی جز سرکوب باقی نمی‌گذارد. پس می‌شود تصور کرد وینِ بحران‌زده هم قهرمانِ «دیگر» داستان‌های شنیتسلر باشد. لذت خواندن این مجموعه در کشف همین «دیگری»هاست. شهرت شنیتسلر در دنیا با نمایش‌نامه‌ی جنجالی چرخ و فلک اوج می‌گیرد. این نمایش‌نامه را سال‌ها پیش محمدعلی صفریان و صفدر تقی‌زاده به فارسی برگردانده‌اند. 


ماه‌نامه‌ی شهر کتاب، شماره‌ی سوم، سال 1394.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

نشر ماهی دو مجموعه داستان از آرتور شنیتسلر، نویسنده‌ی اتریشی، منتشر کرده. دیگری شامل بیست‌ودو داستان کوتاه است با ترجمه‌ی «علی‌اصغر حداد» و «گریز به تاریکی و پنج داستان دیگر» به فارسی نسرین شیخ‌نیا. جالب‌ترین چیزی که درباره‌ی شنیتسلر خواننده‌ها را سر شوق می‌آورد تأثیرپذیری فروید از داستان‌های اوست. فروید و شنیتسلر، آن‌طور که از تاریخ برمی‌آید، هسچ‌وقت هم‌دیگر را ملاقات نکردند، اما چیزی که واضح است ارتباط گفته‌های فروید با نوشته‌های شنیتسلر است.


ماه‌نامه‌ی شهر کتاب، شماره‌ی هشتم، سال 1395.
        

          جهانِ‌ شنیتسلر، جهانی تعیّن‌گرایانه است، هر معلولی علتی دارد و هر پدیده‌ای به پدیده‌ی بعدی ختم می‌شود. تقدیرِ هر چیزی مشخص است و ما به عنوان خواننده، صرفا آدم‌ها را تا رسیدن به سرنوشت محتوم‌شان همراهی می‌کنیم. این در مورد رخدادهای ذهنی هم صادق است و می‌توان تاثیرِ ارتباط شنیتسلر با فروید را در سرتاسر متن، در تلاش نویسنده برای موشکافیِ درونیاتِ آدم‌ها و گفتگوهای ذهنی‌شان مشاهده کرد. مثلا:

    «آیا حتی از نخستین ساعات تولدمان خاطرات مبهمی به جا می‌مانند، خاطراتی که نمی‌توانیم تعبیر و تفسیرشان کنیم و با وجود این کاملا از یادرفتنی نیستند؟ آیا آفتابی که از پنجره به درون می‌تابد، نخستین علت خلق‌وخویی مسالمت‌جو به حساب نمی‌آید؟ و وقتی نخستین نگاه مادر با محبتی بی‌پایان ما را در بر می‌گیرد، در چشم‌های آبی کودکانه‌مان به‌گونه‌ای فراموش‌ناشدنی منعکس نمی‌شود؟ اما اگر این نخستین نگاه نگاهی ناامیدانه و کین‌توزانه باشد، آیا آتش سوزان آن با قدرتی ویرانگر در روح کودک رسوخ نمی‌کند، در روحی که هزاران تاثیر گوناگون را پذیرا می‌شود، مدت‌ها پیش از آن‌که بتواند به معنی و مفهوم آن‌ها پی ببرد؟ ... هیچ‌یک از ما نمی‌تواند بداند چه مقدار از خوبی‌ها و بدی‌هایی که در وجودمان نهفته است، از نخستین نفس گرم، نخستین تابش آفتاب و نخستین نگاه مادر مایه می‌گیرد... گمان می‌کنم هنوز به اندازه‌ی کافی روشن نیست که ما چه میزان اجازه داریم اراده کنیم و چه میزان ناگزیریم.»

خواندن چندتا از داستان‌ها کافی است تا نگاه شنیتسلر دستِ آدم بیاید: فضایی آمیخته با مرگ، عشق، خیانت، هنر، ثروت، طبیعت و اندیشه‌های ذهنی‌ای که انسان را به ورطه سقوط می‌رانند. با این حال نویسنده کمتر تکراری می‌شود و نسبت به مجموعه‌ای که قبلا از او خوانده بودم، داستان‌ها متنوع‌تر بودند. خلاقیت شنیتسلر را می‌توان در ایده‌های متفاوتش (داستانی که راوی آن یک پروانه است، داستان مواجهه با روح جهان، داستانی که با همراهیِ ملک‌الموت پیش می‌رود و ...) دید که داستان‌ها را در ذهن خواننده به‌یادماندنی می‌کنند.
        

          به نام او

بهترین راه آشنایی با آرتور شنیتسلر و ورود به دنیای او، خواندن داستان‌های کوتاهش هست. در اصل، آثار او تشکیل‌شده از داستان‌های بلند (نوول‌ها) و داستان‌های کوتاه است و به گفتۀ علی‌اصغر حدّاد در پیش‌گفتار کتاب «بازی در سپیده‌دم و رؤیا» تنها سه رمان (آن‌هم نه‌چندان بلند) از شنیتسلر باقی‌مانده است3 که البتّه هیچ کدام تا به امروز ترجمه نشده‌اند و از آنجایی که شنیتسلر عادت داشته بسیاری از آثارش را بازنویسی و مضمون‌های مورد نظرش را طیّ سالیان، بسط و گسترش دهد، بسیاری از داستان‌های کوتاهش پیش‌نویسی از نوول‌ها، که شاهکارهای او هستند، محسوب می‌شود. حدّاد در پیش‌گفتار «بازی در سپیده‌دم و رؤیا» با ذکر مثال به بسط و گسترش ایده‌ها توسّط شنیتسلر در طول سالیان متعدّد اشاره می‌کند.4 البتّه این مورد به این معنا نیست که خواندن نوول‌ها، ما را از خواندن داستان‌های کوتاه بی‌نیاز می‌کند، بلکه در بین داستان‌های کوتاه، آثاری پیدا می‌شود که یگانه و بی‌بدیل‌ است و ذکر این نکته تنها به این خاطر بود که اهمّیت به ترتیب خواندن آثار شنیتسلر را متذکّر شوم.

باری، مجموعه‌داستان «دیگری» اوّل‌بار در سال 1394 به ترجمۀ علی‌اصغر حدّاد توسّط نشر ماهی منتشر شد. این مجموعه شامل 22 داستان کوتاه از این نویسنده اتریشی است و مضمون بیشتر آثار، همان دل‌مشغولی‌های روانشناختی شنیتسلر است که به وسواس‌ها و امیال درونی انسان‌ها که هر لحظه با آن دست‌به‌گریبانند، اختصاص دارد. داستان‌های «پرنس در سالن است»، «ثروت»، «نیکی؛ بی‌تظاهر و بی‌ریا»، «رقّاص یونانی» و «موفّقیت» از بهترین‌های این مجموعه‌اند.