«وقعة الطفّ» از جهات بسیاری شیوا و نمونه است. از آن کارهای جذابی است که می‌شود به‌عنوان یک اثر ناب در حوزۀ اسلام‌شناسی از آن یاد کرد. کتابی است که اگر خود را در جریانِ آن قرار دهید و با ادبیات و اصطلاحات آشنا باشید از تجربه‌های به‌یادماندنی‌تان خواهد شد. با این حال یکی دو ضعف کوچک هم دارد، که در ادامه به‌شان اشاره می‌کنم. در ادامه ذیل دو عنوان کتاب را معرفی می‌کنم: داستان کتاب، و بخش‌های اصلی کتاب.

1. داستان کتاب
ابومِخْنَف یکی از قدیمی‌ترین تاریخ‌نگاران است که عمدۀ روایت‌های مکتوبِ موجود (تاریخ طبری) از واقعۀ عاشورا از اوست. فعالیت‌های او در زمان امام سجاد و امام باقر و (اگر اشتباه نکنم امام صادق) علیهم السلام ذکر شده است. او شیعه است (در مقابلِ سنی، و در کنارِ امامی، امامی به کسی می‌گفتند که از شیعه بالاتر است، زندگی‌اش را بر مبنای امامِ معصوم (ع) تنظیم می‌کرده است. شیعه در زمان معصومین صرفاً به‌معنای مُحبِّ امامان اهل‌البیت (ع) به کار می‌رفته است). آنچه را او روایت کرده است هُشام کلبی در قالب «مَقتَل الحسین ع» به نام استادش، ابومخنف، جمع‌آوری کرده است. از مقتل ابومخنف تا قرن هفت هجری گزارش شده است، اما بعد از آن گویا معدوم شده. به هر ترتیب، روایت ابومخنف قدیمی‌ترین روایتِ موجود از کربلا به حساب می‌آید. اما این کتاب چه کرده؟ نویسنده (یوسفی غروی) آمده از تاریخ طبری روایت‌هایی را که به ابومخنف منتهی می‌شده برداشته و در قالب مقتل الحسین (ع) بازسازی کرده. البته داستان به همین راحتی نیست. نویسنده آمده هم اصلِ روایات، یعنی متن و صحت و سقم آن، را بررسی کرده (در این مسیر از بیشتر مقتل‌ها، سُنن‌ها، روایات منتهی به اهل‌بیت و حتی ادبیات و عُرف رایج آن زمان هم استفاده کرده) و هم سندهای روایات ابومخنف را، یعنی آن کسانی که از آن‌ها نقل می‌کند تا به واقعۀ کربلا و روایتِ آن برسد.

2. بخش‌های اصلی کتاب
کتاب سه بخش کلی دارد، که همه‌ش خواندنی است.
2.1. مقدمه‌های مترجم و نویسنده. این دو مقدمه دربارۀ شیوۀ نگارش و ترجمۀ کتاب است. مترجم نشان می‌دهد فقط مترجم نیست، محققی است که این کتاب را ترجمه کرده. حتی در برخی از پاروقی‌ها بخش دوم (بخش اصلی کتاب) نکاتی، از مصاحبه‌های شفاهی با نویسنده، را آورده است. با این حال، مقدمۀ نویسنده خواندنی‌تر بود. جدای داستان ابومخنف، کتابش و شیوۀ بازسازی‌اش، در سیزده چهارده صفحه راویان را، در شش دسته، آورده است. در این تقسیم ملاک او حضور در کربلا، واسطه یا بی‌واسطه‌بودن، و تعداد روایان است. علاوه‌براین نشان داده است که ابومخنف از هر راوی چه روایت‌ها و «ما وَقَع»هایی را گرفته است.

2.2. بخش اصلیِ کتاب، متن بازسازی شده. سیر تاریخیِ مقتل ابومخنف مفصل است، صرفِ گزارش‌های واقعۀ عاشورا نیست. از امام حسین در مدینه می‌‎آغازد که با مرگ معاویه و زمامداریِ یزید زیر ذره‌بین و فشار حاکمیت می‌رود تا وقتی که خاندان امام (ع) به مدینه باز می‌گردند. به‌اجمال این سیر را می‌توان بیان کرد: امام در مدینه، حرکت به مکه، ورود مسلم به کوفه، خروج امام از مکه، منزلگاه‌های بین راه، خروجِ ابن‌سعد برای جنگ با امام، حوادث شبِ عاشورا، صبح روز عاشورا، نبرد (شهادت‌ها و ما وَقَع)، اُسرا در مجلس ابن‌زیاد، حرکت به شام، اهل‌بیت در مدینه). این مسیر برابر است با چیزی که امروزه می‌دانیم، خودِ وقایع و گفت‌وگوها نیز تقریباً با آنچه امروزه مطرح است برابری می‌کند (البته اگر مشهورات بی‌اعتبار و روضه‌های عوام‌پسند را کناری رها کنیم).

2.3. بخش اعلام و فهرست‌ها. کتاب تا به اینجا بسیار محققانه است، از جهت بازسازی متن و اَسناد.قسمت آخر همچنان محققانه است، یعنی با چند فهرست ساده روبرو نیستیم. علاوه‌بر فهرست‌های مکان‌ها و آیات و احادیث و ضرب‌المثل‌ها و اشعار، فهرست اعلامِ هفتاد و هشت صفحه‌ایِ کتاب محققانه و جذاب است. داستانِ همۀ اعلام را آورده، و این از دو جهت بسیار گیرا است، هم برای کسی که در پی بررسی‌های رجالی است، و هم برای مخاطب عامی که داستان اشخاصِ دخیل در این روایت‌ها برایش موضوعیت دارد و به‌نحوی توجه‌ش را جلب می‌کند.

البته وقعةالطف بی‌ایراد نیست، اگرچه ناچیز باشد. نمی‌دانم چه مسأله‌ای در میان بوده که متنِ عربیِ را نیاورده است. حتی برای امثالِ من، که شاید پی‌گیرِ داستان باشیم، موجه و مهم هم نیست که برویم در تاریخ طبری متنِ روایات را ببینیم، اما اگر در بخشی مجزّا هم چاپ می‌شد خالی از لطف نبود. البته این ایراد در برابر حُسن‌های کتاب چیزی به حساب نمی‌آید.
و به‌عنوان نکتۀ آخر، این کتاب یک تفاوت اساسی دارد با مقتل‌های دیگر (مانند لهوف ابن طاووس)، وجهِ تاریخ‌نگاری ابومخنف غلبه دارد، البته که ابومخنف مُحبّ اهل‌بیت است و وقتی ذکر شهداء کربلا می‌کند ابراز اندوه هم می‌کند، اما بنای او نوشتنِ تاریخ کربلا است (گزارش کرده‌اند اساسِ همّت او نگاشتنِ تاریخ اهل‌بیت (ع) بوده است). اما باید توجه داشت که مخاطبان مقتل‌ها و روضه‌نامه‌هایی مانند لهوف با این کتاب نمی‌توانند لزوماً  آن ارتباطِ عاطفی و عقیدتی را داشته باشند. قید «لزوماً» را از جهت اینکه خودم تاحدی توانستم آن ارتباط را داشته باشم به کار بردم. حال در این میان جایگاه کتاب‌هایی مانند «الخائص الحسینیة» علامۀ شوشتری کجاست منوط می‌شود به بحثی دیگر در جایگاهی دیگر.

*روایت در اینجا روایت‌های تاریخی است، نه لزوماً روایت‌های که به معصومین (ع) برسد.
** یک مطلبِ مریض هم در پس ذهنم کلنجار می‌رود، «تاریخ» و مسألۀ واقعیت. شاید بعدها با کتابی دیگر به آن فکر کردم.
          

            یاقدیم‌الاحسان‌بحق‌الحسین🩷


مقتل الحسین (علیه السلام) ابومخنف اولین مقتلیه که نوشته شده... و جالب اینجاست که ابومخنف مسلمان  و شیعه نبوده و مقتل رو حدود ۱۰۰ سال پس از واقعه کربلا نوشته
نسخه اصلی این کتاب گم شده و گردآورنده کتاب ( کتابی که من خوندم نوشته محمدهادی یوسفی غروی بود با ترجمه آقای محمد صادق روحانی) میاد و قسمت هایی از مقتل الحسین (علیه السلام) ابومخنف توی تاریخ بیهقی اومده بوده رو جمع آوری میکنه و اون رو کتاب میکنه
و الان کتاب هایی که با اسم مقتل الحسین ابومخنف در بازار هستن همشون جعلی اند...
          

            حادثه كربلا به‌عنوان مهم‌ترین و اثرگذارترین حادثه تاریخ اسلام، بی‌تردید دردناک‌ترین و غمبارترین مصیبت تاریخ بشر نیز هست. انسان‌ها در طول تاریخ برای هیچ درد و اندوهی این اندازه اشك نریخته‌اند و خبر هیچ فاجعه‌ای این‌گونه گسترده و پراكنده نشده است.

به‌طور طبیعی فاجعه عاشورا برای ما اهمیت دوچندان پیدا می‌کند، چرا كه اگر حتى دلبستگی عاطفی هم به خاندان پیامبر نداشته باشیم و خود را در این مصیبت عزادار ندانیم، به دلیل حضور پررنگ این موضوع در ابعاد گوناگون فرهنگی، اجتماعی و حتى سیاسی زندگی‌مان نمی‌توانیم خود را از متن و حواشی آن دور ببینم.

حیثیت‌ها و ابعاد گوناگونی را می‌توان برای حادثه كربلا برشمرد و در این میان یكی از مهم‌ترین جنبه‌های موضوع، روایت تاریخی حادثه است كه همواره با اختلافات و چالش‌های جدی همراه بوده و یكی از گلایه‌های همیشگی نخبگان و فرزانگان در این زمینه، حجم فراوان خرافات و اغراق‌ها و خطاهای تاریخی است كه در نوحه‌خوانی‌ها و اشعار و عزاداری‌ها به چشم می‌خورد.

این پیرایه‌ها در طی صدها سال به مرور بر گرداگرد متن اصلی واقعه شكل گرفته‌اند و عوامل گوناگون از تعلق عاطفی مردم تا سوءاستفاده بعضی خواص و انگیزه‌هایی اجتماعی، اقتصادی و حتى گاه سیاسی آن‌ها را تقویت كرده است.

برای پرهیز از این آفت چاره‌ای جز تكیه بر متون معتبر تاریخی و كنكاش علمی و جستجوی دقیق در منابع مكتوب و مستند نداریم.

کتاب‌هایی كه تاریخ كشتگان حوادث تاریخی را نقل کرده‌اند و اصطلاحاً «مقتل» نام دارند فراوانند و مطمئن‌ترین مقتل‌ها آن‌ها هستند كه قدیم‌تر و به زمان حادثه نزدیک‌تر باشند. در میان مقاتل مشهور، قدیم‌ترین نسخه اثری است از أبومخنف، تاریخ‌نویس كوفی قرن دوم هجری كه كمترین فاصله را با زمان حادثه دارد و نخستین متن مكتوب درباره شهادت امام حسین و یاران ایشان به‌حساب می‌آید.

این متن تاریخی البته بعدها دچار آسیب‌هایی شده و در طول تاریخ اضافات و الحاقاتی پیدا كرده و متأسفانه نسخه اصلی آن به دست ما نرسیده است، ولی خوشبختانه مورخان نسل بعد از او از متن كتاب او در آثار خود استفاده کرده‌اند و از همین طریق می‌شود با جستجو در آثاری چون مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی یا ارشاد شیخ مفید تا اندازه‌ای به متن او رسید.یكی از مهم‌ترین منابع قابل‌اتکای تاریخی در این زمینه كتاب تاریخ طبری است كه بخش‌هایی از كتاب أبومخنف را نقل كرده است.

دكتر حجت‌الله جودكی كه استاد تاریخ و متخصص در مقاتل كربلا هستند همتی ستودنی کرده‌اند و روایات مختلف طبری از مقتل ابو‌مخنف را بر اساس ترتیب زمانی و با پیرایش كامل از حشو و زوائد مختلف تنظیم کرده‌اند و تحقیق كامل و بررسی دقیقی بر روی آن انجام داده‌اند.

اكنون می‌توان گفت كه این كتاب همان مقتل أبومخنف است -گرچه شاید همه آن نباشد- و نسخه‌ای به‌عنوان مقتل معیار برای سنجش و شناخت و مقایسه حوادث كربلا حاصل شده است.

گرچه پیش‌تر متن فارسی این كتاب به چاپ رسیده بود، اما اینك متن عربی و ترجمه فارسی با هم در قالب یك كتاب همراه با مقدمه‌ای به قلم دكتر محمدمهدی جعفری و پیشگفتاری در شرح سیر تحول مقاتل كربلا منتشر شده است و می‌توان ادعا كرد كه مطمئن‌ترین متن تاریخی از حادثه كربلا را به خواننده ارائه می‌کند. شاید البته مخاطبانی كه به شنیدن نقل‌های غلط رایج یا خواندن مطالبی دور از دقت‌های علمی و تاریخی عادت دارند، با مطالعه این كتاب غافلگیر شوند و قدری تعجب كنند.

در این كتاب كه ما را از طریق تاریخ طبری به روایت ابومخنف از حادثه كربلا می‌رساند، خبری از برخی مسائل بعضاً مشهور نیست، حجم برخی امور هم با آنچه تصور می‌کنیم تفاوت دارد، تعداد کشته‌های سپاه دشمن نه چند صد هزار نفر، بلكه هشتاد و هشت نفر است و اثری از چند نكته بسیار مشهور روضه‌خوانی‌ها دیده نمی‌شود و در نتیجه خواننده با چیزهایی روبروست كه شاید انتظار نداشته باشد.

نخستین اثر یك متن تاریخی بر مخاطب، انتقال حس اصالت و كهنگی آن است كه از واقعیت محض نشأت می‌گیرد و می‌تواند تا اندازه‌ای ما را از هزارتوهای پررنگ و لعاب سده‌های اخیر بگذراند و تا آنجا كه می‌شود ما را به گذشته برگرداند.

با خواندن این مقتل معتبر و متن كهن تاریخی، نزدیک‌تر از هر زمان دیگر به مرور حوادث و جوانب مختلف فاجعه عاشورا می‌نشینیم و از آغاز خلافت یزید و حركت سیدالشهدا به‌سوی مكه تا حركت كاروان اسیران را تماشا می‌کنیم. وقتی گرد و غبارهای سهوها و خطاهای تاریخی فروبنشیند، بهتر و مطمئن‌تر از گذشته می‌توانیم به حادثه بنگریم و نزدیك شویم، آن‌قدر نزدیك و شفاف كه تاکنون كسی به حادثه كربلا نظر نكرده است.

محقق ارجمند مخاطب این كتاب را كسانی می‌داند كه: «با پیروی از قرآن، معرفت علمی را ترجیح می‌دهند و به خرافات موجود كه متأسفانه با مهر تأیید برخی از بزرگان دین جاودانه شده‌اند وقعی نمی‌نهند و حقیقت را فدای مصلحت‌های زودگذر و نامعقول نمی‌کنند.»


(منتشرشده در الف کتاب:‌ https://www.alef.ir/news/3990529118.html)
          

            🔻 مقتل ابومخنف را اولین و قدیمی‌ترین مقتل با موضوع واقعهٔ کربلا می‌دانند؛ اما از آنجا که نسخهٔ اصلی به دست ما نرسیده است، به آنچه طبری از این مقتل نقل کرده، استناد می‌کنند. اتفاق خوبی که در ترجمهٔ آقای حجت‌الله جودکی افتاده، این است که روایات موجود در این مقتل با نقل‌های معتبر دیگر مقایسه شده و تناقض یا ابهام در برخی روایات توضیح داده شده است. مترجم توضیح می‌دهد که کدام روایت‌ها ممکن است در گذر زمان تحریف شده باشد و کدام روایت‌ها با سیرهٔ اهل بیت یا وضعیت موجود در کربلا همخوانی ندارد و به همین دلیل قابل اعتماد نیست. در بخش آغازین کتاب دربارهٔ مقتل‌های تحریف‌شده و بی‌سند سخن به میان آمده و برخی از تحریفات آشکار وقایع روز عاشورا مورد بحث قرار گرفته است. به همین دلیل کتاب یادشده برای پژوهشگران حوزهٔ تاریخ منبع مناسبی‌ست؛ به‌خصوص که متن اصلی به زبان عربی در کنار ترجمه قرار گرفته است.

🔻 در بخش پایانی کتاب، جدولی از اسامی و مشخصات شهیدان نهضت امام حسین (ع) قرار دارد؛ از فرستادگان آن حضرت به کوفه و بصره تا ابن‌‌عفیف که پس از شهادت امام به دار آویخته شد.

🔻 این موارد نشان می‌دهد که آقای حجت‌الله جودکی در ترجمهٔ خود به جنبه‌های تاریخی واقعهٔ کربلا توجه بیشتری دارد تا جنبه‌های عاطفی و احساسی آن و اساساً کتاب، دعب علمی و پژوهشی دارد. بنابراین شاید کتاب‌های دیگر مانند «کتاب آه» یا «آوای درد» که ترجمه‌های جدیدی از مقاتل نفس‌المهموم و لهوف هستند، برای کسانی که مقتل‌خوانی را به قصد اشک و سوگواری برای سیدالشهدا (ع) می‌خوانند، کارآمدتر باشد.

🔻 نکتهٔ منفی که در ترجمهٔ کتاب به چشم می‌آید، سادگی ترجمه و در بعضی موارد تکرار بیهودهٔ کلمات، بی‌توجهی به ویژگی‌های دستوری زبان فارسی یا انتخاب کلمات غیرفاخر و پیش‌‌پاافتاده برای بیان مقصود است؛ شاید این ویژگی را هم باید به پای تلاش مترجم برای امانت‌داری در انتقال متن عربی به فارسی بدانیم‌.

🔻 در مجموع باید گفت در میان انبوه روایات جعلی، تحریف‌شده و غلوآمیز دربارهٔ نهضت امام حسین (ع)، وجود چنین پژوهش‌ها و ترجمه‌هایی که در نقل روایات بنا را بر «مستند و مستدل بودن» می‌گذارند و تکلیف را از خود سلب نمی‌کنند، ضروری‌ست.
          

            چند سال پیش وَقعَة الطَّف (متن بازسازی شدهٔ مقتل أبومِخنَف) رو با ترجمهٔ آقای جواد سلیمانی امیری (چاپ انتشارات مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی) خوندم؛ ولی الآن دیدم زحمت‌های خیلی زیاد و جالبی برای این ترجمه کشیده شده. عالیه برای خوندن! از حیث اعتبار بالای تاریخی کتاب (مقتل الحسین) و نویسنده (أبومِخنَف).