یادداشت احسان

        همسر اول بولگاکف، تاتیانا نیکولایونا لاپا، مشوق اصلی او در مسیر نویسندگی بود. او در سخت‌ترین سال‌های زندگی همراه بولگاکف ماند: در دوران اعتیاد به مرفین، ابتلا به بیماری تیفوس و فقر سال‌های نخست در مسکو. بسیاری از زندگینامه‌نویسان، نقش تاتیانا را در نجات جان بولگاکف و نویسنده شدنش تعیین‌کننده می‌دانند.
تاتیانا لاپا و میخائیل بولگاکف در آوریل ۱۹۲۴ از یکدیگر جدا شدند. دلیل اصلی این جدایی، همان‌طور که منابع اشاره کرده‌اند، علاقه‌مندی بولگاکف به زنان دیگر و آغاز روابط عاطفی جدید بود که به تدریج رابطه‌شان را از بین برد.  پس از طلاق، تاتیانا مشاغل متعددی را تجربه کرد: تایپیست، خیاط، کارگر ساختمانی، و در نهایت منشی در درمانگاه. بولگاکف گه‌گاه از نظر مالی به او کمک می‌کرد (ویکیپدیا، مدخل تاتیانا لاپا)
به نظرم در رمان مرشد و مارگاریتا، مرشد در واقع بازتابی از خود بولگاکف است و مارگاریتا نیکولایونا نیز می‌تواند نمادی از تاتیانا نیکولایونا لاپا باشد. در داستان، مارگاریتا شیفتۀ نویسندگی مرشد است. او با عشقی بی‌چشم‌داشت مرشد را نجات می‌دهد و در نهایت آن دو در جهانی دیگر به آرامش می‌رسند. شاید این رمان نوعی ادای دین بولگاکف به تاتیانا باشد. آرزویی پنهان برای دوام عشقی که در زندگی محقق نشد، اما در ادبیات و خیال به حقیقت پیوست.