یادداشت محمدرضا شمس اشکذری

        چند روز پیش کتاب تمام شد و یادداشت مفصلی نوشتم که ناگاه بر باد رفت. اینک چند نکته را مجدد می‌نویسم:

۱. کتاب چهار بخش دارد:
- خط زمانی زندگی عارف با توجه به تحولات سیاسی و اجتماعی.
- اشعار عارف به ترتیب زمانی که بعضاً خود عارف پی‌نوشتی نیز افزوده است.
- زندگی‌نامه‌ی خودنوشت عارف
- حدود سی نامه‌ از عارف

۲. مضامین اشعار و نوشته‌ها وطن است و فراز و فرودهای آن. عشق نافرجام و تلخی و مرارت‌های زندگی نیز پررنگ‌اند. ستودن قهرمانان ملی و وطن پرستان، ابراز محبت به دوستان و تاختن به قاجار و پان‌ترک‌ها نیز از دیگر درون‌مایه‌ها هستند.

۳. زندگانی عارف نیز بسیار خواندنی است. مشکلات خانوادگی عارف، دشمنی عارف با پدرش، شگفت‌زده کردن چندباره مردم قزوین، عشق نافرجام عارف و مهاجرت اتفاقی به تهران، خوانندگی و تصنیف سازی، تلاش دو سه تن از شاهزادگان و درباریان برای به خدمت گرفتن عارف و فرار کردن او از آنان، ماجراهای مشروطه، مهاجرت به استانبول، کلنل پسیان و کشته شدن او، تصنیف و شعر علیه قاجار و عارفنامه ایرج میرزا علیه عارف و در نهایت آوارگی و ویرانی در چند سال آخر در کوهستان‌های همدان.

۴. تصنیف‌های عارف، از همان زمان بسیار محبوب مردم بوده و پس از آن نیز بارها توسط استادانی چون بنان، شهیدی، شجریان، بانو الهه، صدیق تعریف، شهرام ناظری، محمد معتمدی و ... بازخوانی شده است.
«از خون جوانان وطن»، «بهار دلکش»، «چه شورها» و «از کفم رها شد قرار دل» چند نمونه از معروف‌ترین تصنیف‌های عارف هستند. غزل «گدای عشقم و سلطان حسن شاه من است» با صدای استاد بنان نیز از مواردی است که به شخصه بارها و بارها گوش دادم و لذت بردم.

۵. برخی از سروده‌های عارف نیز که قدری ناهنجار بوده‌اند (یا ناهنجار انگاشته می‌شدند) در این مجموعه نیامده‌اند که می‌توان در چاپ‌های قدیمی‌تر آن‌ها را پیدا کرد.