یادداشت محمد میرشاهی

        کتاب **«ناصرخسرو سوسور»** اثری است که به بررسی تطبیقی اندیشه‌های **حکیم ناصرخسرو قبادیانی**، شاعر و فیلسوف قرن پنجم هجری، و **فردینان دو سوسور**، بنیانگذار زبانشناسی مدرن، میپردازد. این اثر با تمرکز بر مفاهیم زبانی، تلاش دارد نشان دهد چگونه آرای ناصرخسرو در «جامع‌الحکمتین» پیشگام مفاهیم مدرنی مانند **نشانه‌شناسی**، **ساختار زبان**، و **تمایز ساحات زبانی** است. در ادامه، تحلیل جامعی از ابعاد محتوایی، روش‌شناختی و اهمیت این کتاب ارائه میشود.
### ۱. **پیشینه پژوهشی و ضرورت تألیف**
   - **شکاف در مطالعات تطبیقی**: پیش از این کتاب، پژوهشهای پراکندهای به مقایسه اندیشه‌های ناصرخسرو با سوسور پرداخته بودند (مانند مقالاتی در نشریه «ادب پژوهی» )، اما این اثر نخستین تلاش منسجم برای تبیین **دیالوگ نظری** بین دو متفکر از دو سنت فکری متفاوت (اسلامی-ایرانی و غربی) است.
   - **واکنش به چامسکی**: کتاب با استناد به اعتراف چامسکی مبنی بر اینکه «بسیاری از یافته‌های زبانشناسی مدرن ریشه در اندیشه‌های پیشینیان دارد» ، ضرورت بازخوانی میراث فیلسوفان شرقی مانند ناصرخسرو را توجیه میکند.

### ۲. **مفاهیم محوری کتاب: از تطابق تا نوآوری**
   کتاب با محوریت سه مفهوم کلیدی، به مقایسه آرای این دو میپردازد:
   - **الف) چندساحتی بودن زبان**:
     - ناصرخسرو در «جامع‌الحکمتین» (به‌ویژه فصل «اندر نطق و کلام و قول») زبان را به چهار ساحت تقسیم میکند:  
       - **نفس ناطقه** (قوه ذاتی سخنگویی)  
       - **نطق** (توانش درونی زبان)  
       - **قول** (گفتار فردی)  
       - **کلام** (گفتار اجتماعی) .  
     - سوسور زبان را به سه ساحت **لانگاژ** (قوه نطق)، **لانگ** (ساختار انتزاعی زبان)، و **پارول** (گفتار فردی) تقسیم میکند .  
     - کتاب استدلال میکند که «نطق» ناصرخسرو معادل «لانگ» سوسور است؛ هردو به **سیستم قواعدی** اشاره دارند که فراتر از کاربردهای فردی است .

   - **ب) نشانه زبانی و قراردادی بودن**:
     - ناصرخسرو بر **طبیعت قراردادی** رابطه دال و مدلول تأکید دارد و آن را محصول توافق اجتماعی میداند. به باور او، «لفظ» (دال) تنها زمانی معنادار میشود که به «معنای مقصود» (مدلول) پیوند بخورد .
     - این دیدگاه با نظریه **دال/مدلول** سوسور که رابطه‌شان را **اختیاری** (arbitrary) میداند، همسوست. سوسور نیز معتقد است معنا نه ذاتی واژگان، بلکه حاصل تفاوتهای درون نظام زبانی است .

   - **ج) زبان به مثابه نظام مستقل**:
     - هر دو متفکر زبان را **سیستمی خودبسنده** میدانند که قوانین درونی‌اش بر عناصر آن حاکم است. ناصرخسرو در تحلیل «کلام» بر نقش همنشینی واژگان و بافت نحوی تأکید میکند، درحالی که سوسور «ارزش نشانه‌ها» را حاصل جایگاهشان در شبکه تفاوتها میداند .

### ۳. **روش‌شناسی کتاب: بین سنت و مدرنیته**
   - **بازخوانی هرمنوتیکی**: کتاب با عبور از رویکرد توصیفی صرف، متون ناصرخسرو (به ویژه «جامع‌الحکمتین») را با چارچوب نظری سوسور **بازخوانی انتقادی** میکند. این روش به جای تأثیرپذیری مستقیم، بر **همگرایی اندیشه‌ها** تمرکز دارد .
   - **تقابل با تاریخنگاری غربمحور**: نویسنده با اشاره به اظهارات چامسکی مبنی بر محدود کردن پیشینه زبانشناسی به فیلسوفان اروپایی (مانند دکارت)، میکوشد **حاشیه نشینی اندیشمندان شرقی** در تاریخ علم را به چالش بکشد .

### ۴. **نوآوریها و دستاوردهای کتاب**
   - **کشف پیشگامی ناصرخسرو**: کتاب نشان میدهد مفاهیمی که سوسور در قرن بیستم صورتبندی کرد، در قرن پنجم هجری توسط ناصرخسرو مطرح شده بود. برای مثال، تمایز **زبان به مثابه نظام** (نطق/لانگ) از **گفتار فردی** (قول/پارول) .
   - **بازتعریف میراث زبانی ایران**: با استناد به ناصرخسرو، کتاب اثبات میکند **زبانشناسی نوین** ریشه در سنتهای فکری مشرق زمین دارد و نه صرفاً محصول تمدن غرب .
   - **پیوند فلسفه و زبانشناسی**: تحلیل همزمان مبانی **کلام اسماعیلی** (در ناصرخسرو) و **ساختارگرایی** (در سوسور)، گفتمان مشترکی میان فلسفه اسلامی و زبانشناسی مدرن میسازد .

### ۵. **انتقادات و محدودیتهای کتاب**
   - **کمبود شواهد متنی**: برخی منتقدان استدلال میکنند کتاب به اندازه کافی به **متون اصلی سوسور** (مانند «دوره زبانشناسی عمومی») ارجاع نمیدهد و بیشتر بر تفسیرهای ثانویه تکیه دارد .
   - **غفلت از زمینه تاریخی**: مقایسه ناصرخسرو (فیلسوف دینی) با سوسور (دانشمند سکولار) بدون توجه به **تفاوتهای پارادایمی** جهانبینی آنها، ممکن است به **تقلیل گرایی** بینجامد .
   - **ابهام در سازوکار تأثیر**: کتاب به روشنی توضیح نمی‌دهد که آیا شباهتها ناشی از **همگرایی اندیشه‌ها** است یا امکان **انتقال تاریخی** مفاهیم وجود داشته است .

### ۶. **جایگاه کتاب در مطالعات تطبیقی**
   این اثر در سه حوزه اثرگذار است:
   - **تاریخ علم زبانشناسی**: با اثبات پیشینه کهن مفاهیم مدرن در فلسفه اسلامی، **گسست معرفت‌شناختی** بین سنت و مدرنیته را به چالش میکشد.
   - **فلسفه زبان**: تقاطع **نشانه‌شناسی سوسوری** با **حکمت زبان** در اندیشه ناصرخسرو، افقهای جدیدی در مطالعات معناشناسی میگشاید.
   - **مطالعات ایرانی**: احیای اندیشه‌های ناصرخسرو به مثابه **چهره فراموش شده سنت زبانشناسی ایران**، هویت بخشی به دانش بومی را تقویت میکند .

### نتیجه گیری: کتابی برای گشودن افقهای نو
«ناصرخسرو سوسور» تنها یک مطالعه تطبیقی نیست؛ **بیانیهای فلسفی** است درباره جهان‌شمولی پرسشهای زبانی. این کتاب نشان میدهد مفاهیم بنیادین زبانشناسی – از قراردادی بودن نشانه تا تمایز نظام/گفتار – در فرهنگهای مختلف قابل ردیابی هستند. اگرچه میتوان در **رویکرد تطبیقی** کتاب خدشه وارد کرد، اما دستاورد آن در **بازگرداندن ناصرخسرو به گفتمان زبانشناسی جهانی** انکارناپذیر است. این اثر مسیر را برای پژوهشهای آینده درباره تعامل سنتهای شرقی و غربی در حیطه فلسفه زبان هموار میکند.