یادداشت محمد میرشاهی

        کتاب «گویا و خموش: زندگینامه علمی و ادبی حکیم عمر خیام» نوشته‌ی بنفشه حجازی، از جمله آثار معاصر فارسی است که تلاش دارد سیمای چندبعدی خیام را ــ هم به عنوان فیلسوف و ریاضی‌دان و هم به عنوان شاعر و متفکر ــ بازنمایی کند. تحلیل این کتاب را می‌توان از چند منظر ارائه کرد:

۱. رویکرد نویسنده

بنفشه حجازی در این کتاب به جای روایت خشک و صرفاً تاریخی، نگاهی داستانی و روایی اتخاذ می‌کند. او زندگی خیام را در بستری از روایت‌های ادبی، اسطوره‌ای و تاریخی قرار می‌دهد و تلاش دارد مخاطب عام را با دنیای پیچیده خیام آشنا کند. در این مسیر، روایت‌ها گاه با رنگ و بوی رمان تاریخی درمی‌آمیزد.

۲. ساختار و محتوای کتاب

بخش علمی: نویسنده به دستاوردهای خیام در ریاضیات (به‌ویژه جبر و حل معادلات درجه سوم)، نجوم (اصلاح تقویم جلالی) و فلسفه می‌پردازد. حجازی می‌کوشد نشان دهد خیام صرفاً شاعر رباعیات نیست، بلکه دانشمندی برجسته در تاریخ علم جهان است.

بخش ادبی: رباعیات خیام و جایگاه آن‌ها در ادبیات فارسی و جهان بررسی می‌شود. نویسنده به این نکته می‌پردازد که چگونه رباعیات خیام، با لحن شکاک و پرسشگرانه، تصویری متفاوت از عرفان رایج در ادبیات فارسی ارائه می‌کنند.

بخش زندگی شخصی و تاریخی: فضایی که خیام در آن زیسته، یعنی قرن پنجم و ششم هجری، با همه آشوب‌های سیاسی، دگرگونی‌های فرهنگی و فشارهای مذهبی بازآفرینی شده است.

۳. رویکرد تحلیلی

تضاد «گویا» و «خموش»: عنوان کتاب استعاره‌ای از دو وجه خیام است؛ «گویا» در شعر و ادبیات که صدای شک و فلسفه اوست، و «خموش» در زندگی اجتماعی و سیاسی، که نشان‌دهنده احتیاط و سکوت او در برابر دستگاه قدرت و جزمیت مذهبی است.

تمرکز بر هویت چندوجهی: نویسنده می‌خواهد نشان دهد خیام نه فقط یک شاعر بدبین یا خوشباش، بلکه اندیشمندی جامع‌الاطراف است که میان ریاضیات، فلسفه و شعر پیوند برقرار می‌کند.

نگاه انتقادی به تاریخ‌نگاری: حجازی در مواردی به محدودیت‌ها و سانسورهایی که پیرامون خیام وجود داشته، اشاره می‌کند و تلاش دارد او را از لابه‌لای سکوت‌های تاریخ بیرون بکشد.

۴. نقاط قوت

نثر روان و روایت‌محور که مخاطب عام را جذب می‌کند.

ارائه تصویری چندلایه از خیام (علمی، فلسفی، ادبی).

ترکیب منابع تاریخی با بازآفرینی هنری برای ملموس‌کردن فضای زندگی خیام.

۵. نقاط ضعف

در برخی بخش‌ها جنبه داستانی و تخیلی پررنگ‌تر از استناد تاریخی می‌شود که ممکن است برای خواننده پژوهشگر ایجاد پرسش کند.

تحلیل فلسفی خیام گاهی سطحی یا به سود روایت داستانی ساده‌سازی شده است.

کتاب در مقایسه با پژوهش‌های تخصصی‌تر درباره رباعیات یا دستاوردهای علمی خیام، عمق کمتری دارد.

۶. جایگاه کتاب

این اثر را می‌توان زندگینامه‌ای ادبی-تاریخی دانست که برای خواننده عمومی نوشته شده است. هدف اصلی آن بازگرداندن خیام به جایگاه یک چهره جهانی و چندبُعدی است، نه فقط شاعر رباعیات.