یادداشت محمدقائم خانی

        .

«خنجر سپید شب» ما را می‌برد به مقطعی از تاریخ اسلام که در دهه پنجاه و ذیل مبارزات ملت ایران بسیار مورد توجه قرار می‌گرفت. دوره پایانی حکومت عثمان و اعتراض‌های متعدد نواحی مختلف امت اسلامی در جریان مبارزات مردمی پیش از انقلاب اسلامی بسیار مورد توجه قرار گرفته بود و بر سر کار آمدن حکومتی که از امیر مومنان (ع) الگو بگیرد، الهام‌بخش مردم مسلمان در مجاهدت علیه نظام شاهنشاهی بود. در یک طرف اسلامی است بر کرسی قدرت نشسته و مدعی محفاظت از عظمت حکومت دین، و در طرف دیگر اسلامی شوریده علیه ظلم و بی‌عدالتی و به پا خاسته برای تحقق عدالت وعده داده شده. چه در زمان عثمان و در چه در دوره پهلوی دوم، حاکم با قدرت بر امور مسلط بوده و استیلای خود را معادل حفظ تمامیت دین حقه می‌دانسته است.

شاخصه این دوره، تفوق قدرت بر همه جنبه‌های زندگی و گسترش ساختارهای وابسته به آن است، به گونه‌ای که اصلاح آن توسط حاکمان مقدور نباشد، یا نیاز به تغییرات بزرگ علیه بخش مهمی از نزدیکان داشته باشد. در کنار این وضعیت سیاسی، تفسیر دین نیز با شدت تمام به سمت ظاهرگرایی دینی سوق پیدا می‌کند. اینجا هم عرصه تفوق ظاهر دین بر اصل است، آن هم با تفسیر عالمان وابسته به حکومت.

«خنجر سپید شب» وضعیت سیاسی-دینی بسته روزگار عثمان را برای ما به تصویر می‌کشد. مخاطب را در موقعیت مبارزه آرمان‌گرایان در مقابل حکومت قرار می‌دهد و به میانه کشمکش و درگیری‌ها می‌کشاند. جریانی که در احکام الهی به دنبال حقیقت دین می‌گردد و به حفظ ظواهر راضی نیست. مرامی که به تفوق فضیلت بر قدرت باور دارد و قدرت را برای رسیدن به اهداف مد نظر خدا می‌داند.

توجه به این دوره تاریخی صدر اسلام، بار دیگر در دهه هفتاد شمسی فراگیر شد و روایت آن دوره و نیز حکومت عدل علوی، باز هم در قالب‌های متعدد جریان پیدا کرد. روایتی که پس از آن نیز با فراز و فرودهایی ادامه داشت. شباهت این دوره با شورش‌های دوره عثمان، بازخوانی وعده‌هایی است که نسل اول بر اساس آرمان‌های دینی به جامعه داده بودند. احساسی که نسل جوان در دهه هفتاد داشت، شبیه شورشیان دوره عثمان بود که از حقیقت دین محمدی می‌پرسید و حاکمان را با معیارهای حکومت پیامبر می‌سنجید. دوباره قلب انقلاب مورد توجه و ظاهر آن مورد سوال قرار گرفت.

«خنجر سپید شب» روایت زندگی یکی از همین جوانان پرشور است که در زمان پیامبر (ص) به دنیا آمده‌اند و ویژگی‌های اصلی دین را از نسل اول مومنان شنیده‌اند، که در نوع حکمرانی عثمان نمی‌بینند. آنها به دنبال تحقق وعده‌هایی هستند که اسلام داده و در رفتار عثمان و اطرافیانش دیده نمی‌شود. آرمان‌هایی که جایی در اعمال حاکمتن ندارند و فقط گاهی از زبان برخی از اصحاب شنیده می‌شوند.

«خنجر سپید شب»، روایت مسخ جهان انقلابی مسلمانان و بازگشت به جاهلیت پیش از بعثت حضرت رسول است. جنبش و حرکت این جوانان، قیام برّای احیای جهان انقلاب در برابر ساختارهای متصلب حکومت قبیلگی دوره عثمان است. رمان، نمایش دو اسلام است که یکی بر مدار قدرت می‌چرخد و به روابط خویشاوندی پیش از اسلام اهمیت می‌دهد، و دیگری به ایمان قلبی و فضائل انسانی تکیه دارد و بر اخوت دینی مبتنی است.

«خنجر سپید شب» تقابل اسلام اموی در برابر اسلام علوی است. یکی دائرمدار قدرت و دیگری پی‌جوی عدالت. یکی قرب و بعد رعیت را با خواسته‌های خلیفه می‌سنجد و دیگری خلیفه را با معیارهای پیامبر می‌آزماید. تبار این رمان به روایت‌های متعدد احیای آرمان‌خواهی انقلابی پس از دهه هفتاد بر می‌گردد که حاضر نشدند دین را به ظواهر و مناسک آن تقلیل دهند. این رمان توانسته جایی بین تاریخ و داستان بایستد و در عین نشان دادن تصویر کلی تقابل دو اسلام، لحظه‌های پرهیجان زندگی یک انقلابی و فراز و فرود قدرت سیاسی را از نزدیک به خواننده منتقل کند.

اما این کتاب در این حد متوقف نمی‌ماند. ویژگی اصلی این اثر دست گذاشتن بر نقطه‌ای است که بعد جدید به این تقابل می‌دهد. او در انتخاب قهرمان داستان بر فردی از بنی امیه دست گذاشت است که طبق دسته‌بندی‌های معمول، جزو جبهه اموی قرار می‌گیرد، اما قلبش با جبهه علوی است. این اختلاف بین نسب قهرمان داستان با باورهای او، همان چالش ظاهر و باطن دین است که به اصل فصل ممیزه جبهه اسلام علوی با اسلام اموی برمی‌گردد. این چالش دو سو دارد. برای اهالی جبهه علوی، چالش داوری درباره اوست؛ باید به نسَبش وزن داد یا گفته‌هایش را شنید؟ و برای خود ابی‌حذیفه، چالش به عمل او برمی‌گردد. او در طول رمان، تصمیماتی می‌گیرد که شناخت مردم از وی را شفاف می‌کند و آهسته‌آهسته گوهر درون او را روشن می‌سازد. بدین ترتیب نویسنده توانسته در کنار نمایش تقابل گفتمانی دو نوع اسلام، به اراده فردی و آگاهی سازنده شخصیت توجه کند و ارزش عمل را در تثبیت جایگاه اجتماعی نشان دهد. البته رمان به نقش تربیت و خانواده در شکل‌گیری شخصیت فرزندان بی‌توجه نیست و اثر عمل و پند پدر را بر خمیره حق‌طلبانه پسر می‌نمایاند، ولی وزن اصلی را به آگاهی و اراده فرد می‌دهد و آینده را در گرو اعمال و تصمیمات انسان می‌داند.