یادداشت مریم محسنی‌زاده

        "شوهر آهو خانم" اولین اثر علی محمد افغانی است که در سال ۱۳۴۰ منتشر شده و نویسنده آن را در زندان نوشته است. ماجرای نانوایی کرمانشاهی که سر زنش هَوو می‌آورد.
نثر قوی و واقع‌گرا، شروع با فضاسازی، شخصیت‌پردازی خوب، تصویرسازی‌های جالب ازجمله جذابیت‌های کتاب به شمار می‌روند. علی محمد افغانی، به خوبی احساسات، افکار و رفتارهای زنانه را به تصویر کشیده است. 
نثر کتاب‌، توصیف‌های جذاب و پُر طمطراقی دارد که خواننده را مجذوب داستان می‌کند. اگرچه همین جزئیات، شاخ‌وبرگ دادن‌ها و گفت‌وگوهای طولانی که از حوصلهٔ مخاطبِ امروزی خارج هست، رمان را برای برخی از خوانندگان خسته‌کننده می‌کند.
"شوهر آهو خانم" سرشار از حکمت‌پراکنی، ضرب‌المثل، تمثیل‌، تعبیر و ارجاع است. این حکمت‌پراکنی‌ها و جملات فلسفی که عموماً از زبان شخصیت‌هایِ بی‌سواد بیرون می‌آید، از باورپذیری‌شان کم کرده است.  
اتفافات داستان دائماً روی موجی سینوسی از هیجان و یکنواختی پیش می‌رود که مخاطب را با رمانِ طولانی همراه می‌کند.
موضوعاتی چون مردسالاری، آیین چند همسری، کشکمش بین دو هَوو، کم‌ارزشی مقام زن، محدودیت‌ها و درد و رنج زنان، عشق سرِ پیری، هوس‌رانی مرد و زن، تقابل سنت و مدرنیته، انحطاط و شرایط اجتماعی دوران رضا خان ازجمله مسائل مطرح شده در رمان هستند.
به برخی از عقایدی که به نام اسلام توی کتاب آمده، ایرادهایی وارد است. همچنین پایین آمدن شأن زن و حجاب در متن کتاب به چشم می‌خورد؛ مثلاً به کار بردن لفظ ضعیفه برای زن، استفاده از تعبیر زندان یا خاله سوسکه برای چادر در صفحهٔ ۲۸ و ۲۶۵.
پایان‌بندی را نپسندیدم؛ ولی باتوجه‌به شخصیت‌پردازی‌ها، این پایان دور از انتظار و بی‌ربط نبود.

نجف دریابندری دربارهٔ کتاب می‌گوید:" نویسنده در این داستان از زندگی مردم عادی اجتماعِ ما، تراژدیِ عمیقی پدید آورده و صحنه‌هایی پرداخته است که انسان را به یاد صحنه‌های آثار بالزاک و تولستوی می‌اندازد."
دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن پس از خواندن کتاب گفته است:" من چون کسی هستم که خواب شگفت‌آورِ خوشی دیده است... از همان صفحهٔ اول کتاب، لحن تازهٔ کلام و طراوت آن ما را می‌رباید. فکرها و صحنه‌های رنگارنگ پشت‌سرهم می‌آید، بی‌آنکه بیم آن باشد که ذخيرهٔ آن‌ها به پایان رسد. شوهر آهو خانم خزانه‌ای است از تمثیل‌ها، لطیفه‌ها و اشاره‌های مذهبی و اساطیری و تاریخی. آنچه مایهٔ تحسین و اعجاب است، نه احاطهٔ او بر این نکات بلکه طرز گنجاندن و به کار بردن آن‌هاست."