یادداشت ناصر حافظی مطلق

        ضمیر آگاه

۱)
"ضمیر آگاه: راهنمای مختصری بر معمای بنیادین ذهن" (Conscious: A Brief Guide to the Fundamental Mystery of the Mind)، کتابی است نوشتۀ "آناکا هریس" (Annaka Harris) که در سال 2019 میلادی نگاشته شده و در سال ۱۴۰۳ به ترجمۀ "رشید جعفر پور" در نشر "کرگدن" به چاپ رسیده است. البته این کتاب ترجمۀ دیگری هم در نشر "ذهن آویز" دارد. "هریس" نویسنده‌ای است که آثارش بیشتر به حوزه‌های علوم اعصاب، فلسفۀ ذهن و نظریه‌های آگاهی اختصاص دارد و البته در تلاش است تا این علوم را به مقوله‌هایی مانند ذهن‌آگاهی و مدیتیشن پیوند دهد. 

۲)
برای "آگاهی" تعاریف گوناگونی ارائه‌شده است و نویسندۀ کتاب از میان تمام این تعاریف، به سراغ تعریف فیلسوف آمریکایی، "تامس نیگل" (Thomas Nagel)، می‌رود: "اُرگانیسم آگاه است اگر آن اُرگانیسم بودن کیفیتی داشته باشد". بر اساس مثال‌های نویسنده به نظر می‌رسد اتکای تنها به شهود، راهگشایی چندان موفق برای رمزگشایی از معمای آگاهی نباشد و بر همین اساس آگاهی را نمی‌توان کاملاً آزاد و رها و پدیده‌ای کاملاً متعالی پنداشت. مفهوم "خود" یک روایت ساختگی است که بقا و یکپارچگی یک اُرگانیسم آگاه را مهیا می‌سازد و این روایت تابع مشخصه‌های بسیاری است که تغییر در هرکدام از آن‌ها سبب‌ساز تغییر نگرش در خویشتن خواهد شد. 

۳)
یافتن راهی برای پیوند دادن فیزیکالیسم و دوگانه‌انگاری در ویژگی (به‌ویژه دوگانه‌انگاری طبیعی) و همچنین ارائه پاسخ‌هایی قابل‌قبول برای اشکالات مهم وارد به ماده‌گرایی، برخی از فیلسوفان ذهن و نظریه‌پردازان آگاهی را به سمت دیدگاهی به نام "همه‌ذهن‌پنداری" و یا "همه‌روان‌انگاری" (Panpsychism) برده است. مترجم برای این واژه معادل فارسی "همه‌جان‌پنداری" را برگزیده است. این دیدگاه با "فرضیۀ اطلاعات یکپارچه" (IIT) نیز قابل‌جمع است. بر این اساس هر آنچه در هستی است دارای سطحی از ذهن است و البته ذهن انسان به لحاظ پیچیدگی سامانه‌ای در بالاترین ردۀ این مجموعه قرار می‌گیرد. پیچیدگی ذهن می‌تواند سبب بروز پدیده‌ای به نام آگاهی و در سطح بالاتر از آن به ظهور خویشتن‌آگاهی منجر شود. 

۴)
اگرچه هنوز نظریه علمی کامل و جامعی که بتواند مقولۀ آگاهی را به شکل کامل تبیین کند ارائه نشده است، اما مجموعۀ فیلسوفان ذهن، دانشمندان علوم اعصاب و متخصصان علوم شناختی در تلاش روزافزونی برای رسیدن به پاسخ نهایی این مسئله هستند. به روایتی مسئله سخت آگاهی پس از معمای مادۀ تاریک دومین مجهول عظیم پیش روی بشریت است و مرزهای این مسئله محدود به چارچوب فلسفه نیست، بلکه بازۀ بزرگی از علوم شامل انسان‌شناسی، روان‌شناسی، هوش مصنوعی، زبان‌شناسی، زیست‌شناسی تکاملی و عصب‌شناسی را در برمی‌گیرد. بدیهی است که رسیدن به پاسخ نهایی انقلابی در بینش بشر نسبت به خود و جهان ایجاد خواهد کرد.