یادداشت محبوبه طاهری

        در دنیای معاصر مرزهای جهان اسلام گسترده‌تر از پیش شده است، مسلمانان فراوانی در اطرافِ دنیا حضور دارند. از‌این‌رو طبیعی است که محققان رشته‌های گوناگونی، مستقیم یا غیرمستقیم، به شناختِ اسلام و اندیشه و عمل مسلمانان روی آورند.
«مضامین اصلی قرآن» از مشهورترین آثار در قرآن‌پژوهی است. فضل الرحمن، مسلمان نواندیش و تجددگرا، در ۱۹۸۰ به زبان انگلیسی آن را نگاشت. این کتاب، بیش از هر چیز، در پیِ تصحیح و نقدِ روشی و محتواییِ پژوهش‌های برخی قرآن‌پژوهان غربی، از جمله «جان ونسبرا»، در تبیین مفاهیم و مضامینِ قرآن بر آمده. ارزشِ آن به بررسیِ ترکیبیِ مفاهیم اصلی قرآن است:خدا، انسان، طبیعت، نبوت، معاد،خیر و شر و، در نهایت، زندگی اجتماعی. فضل الرحمان در این کتاب به مضامین اخلاقی توجهی خاص دارد و می‌گوید اگر فهم ما از قرآن بر پایۀ روحِ اصلی قرآن، یعنی اخلاق قرآنی، باشد پیام و معنای واحد قرآن را درمی‌یابیم. اگرچه فهم معاصران ما از قرآن نسبت به فهم مردم عصر نزول تغییر کرده است اما می‌توان ادعا کرد آنچه از قرآن در هر عصری تغییر نکرده و نخواهد کرد «روحِ اخلاقی» آنست. نویسنده با این دیدگاه در تلاش است تا قابل فهم بودن پیام الهی در همه اعصار را اثبات کند.
 در فصل نخست به موضوع «خدا» پرداخته شده. نامِ خاصِ «الله» بیش از ۲۵۰۰  بار در قرآن آمده است. خدا جنبه‌ای است که دیگر جنبه‎ها را ممکن می‌سازد. اوست که به هر چیز معنا و زندگی می‌بخشد. او مطلقاً بر همه چیز احاطه دارد و حقیقتاً لایتناهی است و فقط اوست که بی‌انتهاست.
«انسان به مثابه فرد» و «انسان در اجتماع» در فصل‌های دوم و سوم بررسی شده است. به عقیدۀ مولف قرآن بر دوگانه‌گرایی روح -جسم  صحه نمی‌گذارد. آیه‌ای در قرآن نیست که بگوید انسان از دو چیز جدا، چه رسد به ناهمخوان، تشکیل شده است، بلکه از واژه‌ی «نفس» بهره می‌برد. نفس را اغلب روح ترجمه کرده‌اند اما به‌معنای «شخص» یا «خود» است. عباراتی چون «النفس المطمئنة» یا «النفس اللوّامة» بیانگر حالات و گرایش‌های انسان است. ویژگی‌هایی که روحی (در مقابل جسمی) است، به شرط آن‌که روح چیزی جدا تلقی نشود. علاوه‌براین از آنجایی که از اهداف اصلی قرآن ایجاد نظم اجتماعی پایدار است «نفس» در جامعه حضور دارد. این نظم اجتماعی باید هم منصفانه و هم استوار بر اصول اخلاقی باشد.
فصل بعد به طبیعت می‌پردازد. قرآن به هستی «مُسلِم» می‌گوید، زیرا همه چیز در آن سر به فرمان او نهاده است (به جز انسان که احتمال مخالف در او می‌رود). درباره طبیعت و پدیده های طبیعی به تکرار سخن گفته. این آیات اغلب قدرت و عظمت بی‌کران الهی را به تصویر کشیده و بر گسترده‌بودن و سودمندیِ طبیعت برای انسان تاکید کرده است.
نبوت و وحی موضوعِ فصل پنجم است. قرآن برای اشاره به فرستادگان خدا به سوی بشر از دو لفظ «نبی» و «رسول» استفاده می‌کند. نبی خبردهنده از خدا و رسول فرستاده‌شده از خدا به‌سوی انسان است. همۀ پیامبران پیامی را تبلیغ کرده‌اند که اساس و خمیرمایه‌اش یگانگیِ خداست.
معاد بزرگترین و مهمترین قولِ کلام خداست، فصل ششم به این موضوع می‌پردازد. فصول آخر نیز به بررسی شیطان و شر و پیداییِ جامعه اسلامی می‌پردازد.
فضل‌الرحمن آیات را دسته‌بندیِ موضوعی می‌کند تا بتواند اصول و روش تفسیری‌اش را درباره هر یک از مفاهیم ارائه کند.