یادداشت فاطمه معروفی

        اروین یالوم این‌جا هم مثل همیشه تاریخ، فلسفه و روان‌شناسی را باهم قاطی می‌کند و از دلش یک رمان فکریِ خواندنی درمی‌آورد. روایت دو خط دارد:
از یک‌سو باروخ (بِنتو) اسپینوزا در قرن هفدهم؛ فیلسوفی که به‌خاطر آزاداندیشی تکفیر می‌شود اما پای باورش می‌ایستد. از سوی دیگر آلفرد روزنبرگ در آلمان نازی؛ ایدئولوگی که از عقده و توهم، نردبان قدرت می‌سازد. این قرار دادن دو سر طیف کنار هم، نشان می‌دهد فکر و ایمانِ آدمی می‌تواند به دو نتیجه‌ی کاملاً متضاد برسد: یکی به سمت رهایی و جهان‌شمولی، دیگری به سمت نفرت و برتری‌جویی.

یالوم اسپینوزا را فقط فیلسوف نمی‌نویسد؛ انسانی تنها، دل‌بسته، و درگیرِ ترس و مسئولیت که فلسفه‌اش را در زندگی روزمره تمرین می‌کند. در خط موازی، روزنبرگ چهره‌ی برعکس اوست: ذهنی زخم‌خورده که از همزادپنداری با هیتلر سوخت می‌گیرد. نتیجه؟ رمانی که هم قصه دارد، هم فکر و هم یک آینه‌ی روان‌شناختی جلوی‌مان می‌گذارد.

⸻

✅ نقاط قوت
• ترکیب جذاب ژانرها: تاریخ‌نگاریِ داستانی + فلسفه‌ی قابل‌فهم + روان‌شناسی بالینی؛ سه‌گانه‌ای که یالوم استادانه بالانس می‌کند.
• دسترس‌پذیر کردن فلسفه: مفاهیم دشوار اسپینوزا (خدا/طبیعت، جبر، آزادی، عاطفه‌ و کنش) با مثال‌های روایی هضم‌پذیر می‌شوند.
• شخصیت‌پردازی دوقطبیِ پرکشش: اسپینوزای آرام و مسئول در برابر روزنبرگِ متوهم و تشنه‌ی اقتدار؛ تضادی که تا پایان کشش می‌سازد.
• نگاه درمانگرانه به قدرت: خطِ روزنبرگ از منظر یک روان‌پزشک هم دنبال می‌شود؛ ایده‌ی «کاهش آسیب» حتی نسبت به دشمن، زاویه‌ای تازه و چالش‌برانگیز است.
• پرسش‌انگیز و مکث‌دار: کتاب به‌جای پاسخ‌های آماده، سؤالِ خوب می‌کارد—درباره‌ی ایمان، آزادی، و نقش خیال در فجایع جمعی.

❌نقاط ضعف
• گاه‌به‌گاه خطابه‌ای شدن: بعضی فصل‌ها حس «سخنرانی فلسفی» دارند و ریتم روایت کند می‌شود.
• تقابل اخلاقی خیلی شسته‌رفته: نیکیِ عقلانیِ اسپینوزا در برابر شرّ ایدئولوژیکِ روزنبرگ، گاهی زیادی سیاه‌وسفید به نظر می‌رسد.
• عدم توازن دو خط زمانی: برای برخی خوانندگان، یکی از دو روایت (معمولاً خط روزنبرگ) تکراری‌تر یا کش‌دارتر حس می‌شود.
• آزادی‌های روایی با تاریخ: هرچند یالوم از منابع جدی استفاده می‌کند، اما بالاخره رمان است؛ در چند جا از حدس و تخیل برای پرکردن خلأهای تاریخی کمک می‌گیرد.
• وابستگی به ترجمه: اگر ترجمه‌ روان نباشد، هم طنز ملایم یالوم از دست می‌رود، هم ظرافت مفاهیم اسپینوزا.

⸻

جمع‌بندی:
«مسئله اسپینوزا» فقط درباره‌ی یک فیلسوف بزرگ نیست، درباره‌ی این است که با کدام نیروی درونی زندگی کنیم، عقلانیتِ مسئول یا توهمِ قدرت. اگر دنبال رمانی هستید که هم روایت داشته باشد، هم مغزتان را قلقلک بدهد و هم یک آینه‌ی اخلاقی جلو‌تان بگیرد، این کتاب انتخاب امن و پرمایه‌ای است.