یادداشت خوارزمی

        کتاب «اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار» اثر فریدون آدمیت، از مهم‌ترین و پرارجاع‌ترین آثار در حوزه‌ی تاریخ اندیشه‌ی سیاسی ایران در عصر قاجار به شمار می‌رود. این اثر در ادامه‌ی پروژه‌ی فکری آدمیت برای بازخوانی اندیشه‌های تجددخواهی و نوسازی در ایران قاجاری (میان سال‌های ۱۲۷۵ تا ۱۲۹۷ قمری، یعنی پیش از مشروطیت) نوشته شده و تمرکز آن بر دوران صدارت میرزا حسین‌خان سپهسالار است.
این کتاب که نخستین بار در سال ۱۳۵۱ منتشر شد، پنجمین اثر آدمیت درباره‌ی ریشه‌های فکری نهضت مشروطیت محسوب می‌شود. او انتشار این مجموعه را از سال ۱۳۴۰ با کتاب «فکر آزادی و مقدمه‌ی نهضت مشروطیت» آغاز کرد و در ادامه با آثاری چون «اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده» و «اندیشه‌های طالبوف تبریزی» مسیر پژوهش‌های خود را پی گرفت.
همانطور که فریدون آدمیت نوشته، این کتاب فقط «سرگذشت زندگانی میرزا حسین خان سپهسالار نیست و محدود به دوران زمامداری او هم نیست بلکه تحقیق در جریان تاریخی است در دوره ای که میرزا حسین خان به عنوان سفیر تجددطلب و وزیر اصلاحگر نماینده شاخص آن بود.»
از ویژگی‌های برجسته‌ی کتاب، روش تحقیق آن در تاریخ‌نگاری است؛ روشی که می‌توان آن را «تاریخ‌نگاری تحلیلی» نامید. با این حال، منتقدان بر این باورند که غلبه‌ی تحلیل و بازنگری فلسفی در اثر، گاه خواننده را از پیگیری جزئیات وقایع تاریخی بازمی‌دارد.
مطابق شیوه‌ی همیشگی آدمیت، کتاب با طرح پیش‌زمینه‌ای نظری از اندیشه‌های سیاسی آن دوره آغاز می‌شود. او در این بخش هم‌سویی خود را با آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی و خردگرایی متفکران عصر قاجار آشکار می‌سازد.
از خلال سطور کتاب می‌توان دریافت که آدمیت برای نقش متفکران در جامعه اهمیتی ویژه قائل است. او تحولات مهم تاریخ معاصر ایران را نتیجه‌ی اصلاحات فکری تدریجی می‌داند؛ اصلاحاتی که از عصر میرزا تقی‌خان امیرکبیر با تأسیس مدارسی چون دارالفنون و انتشار روزنامه آغاز شد و در دوران سپهسالار ادامه یافت. در این اثر، روند تغییرات بنیادین در نظام آموزشی و تربیتی دوره‌ی سپهسالار با دقت ترسیم شده و آثار علمی، فلسفی و ادبی برجسته‌ای که به قلم اندیشمندانی چون میرزا ملکم‌خان، اعتضادالسلطنه و دیگر نویسندگان نگاشته یا ترجمه شد، مورد ارزیابی قرار گرفته است.