یادداشت ناصر حافظی مطلق

        هلگولند: سر درآوردن از انقلاب کوانتومی  
 
هر ذره که در هوا و در هامون است 
نیکو نِگَرَش که همچو ما مجنون است 
 
مولانا 
 
1) 
"هلگولند" (Helgoland)  نام کتابی است نوشته‌ی فیزیکدان ایتالیایی، "کارلو روولی" (Carlo Rovelli) که در سال 2020 میلادی نوشته‌شده است. این کتاب در سال ۱۴۰۱ توسط "مزدا موحد" ترجمه‌شده و در انتشارات "فرهنگ نشر نو" به چاپ رسید و البته مترجمان و ناشران دیگری هم دست به ترجمه و چاپ این کتاب زده‌اند. "هلگولند" (به انگلیسی: Heligoland به معنای جزیره مقدس) در اصل نام مجمع‌الجزایری است در جنوب دریای شمال و متعلق به کشور آلمان، جایی که گذشته از اشارات ادبی در آثار اروپایی و جایگاه سیاسی و استراتژیکش، در سال 1925 میلادی میزبان فیزیکدان جوان بیست‌وسه‌ساله‌ای به نام "ورنر هایزنبرگ" Werner Heisenberg)) بود. "هایزنبرگ" در این جزیره و در خلوت خود به ریشه‌ای‌ترین بنیاد فیزیک کوانتوم دست‌یافت: "اصل عدم قطعیت" (Uncertainty Principle).  
 
2) 
فیزیک کوانتوم علاوه بر "هایزنبرگ" وامدار بزرگانی چون "ماکس پلانک" (Max Planck)، "نیلز بور" (Niels Henrik David Bohr)، "اروین شرودینگر" (Erwin Schrödinger)، "پل دیراک" (Paul Dirac)، "ماکس بورن" (Max Born) و ... هم هست و البته نقش جهت‌دهی‌های "آلبرت اینشتین" (Albert Einstein) به این بنیانگزاران را هم نباید از قلم انداخت. کتاب "هلگولند" در بخش‌های آغازین خود، اندیشه‌های این دانشمندان و نقش آن‌ها در شکل‌گیری فیزیک کوانتوم را به زبانی بسیار ساده شرح می‌دهد. کشف عجیب "هایزنبرگ" به همراه تابع موج "شرودینگر" و همچنین خوانش "دیراک" از عدم قطعیت، مجموعاً مسبب شگفتی در نوع نگاه انسان نه‌فقط به فیزیک، بلکه به هستی شد.  
 
3) 
"روولی" در کتاب "هلگولند" ضمن موضع‌گیری علمی در قبال گستره وسیعی از شبه‌علم که خود را به فیزیک کوانتوم منتسب می‌دانند، تلاش بر رمزگشایی از مفاهیم بنیادین کوانتوم و تفاسیر موجه آنان دارد. یکی از دستاوردهای کلان فیزیک کوانتوم تغییر نوع نگاه ما به جهان هستی است. بر این مبنا، واقعیت متشکل از مجموعه‌ای از اجزاء مستقل و تکین نیست، بلکه بافتی از درهم‌تنیدگی است که موجودیت هر بخش براثر نظاره بخشی دیگر بر آن معنا پیدا می‌کند. به‌عبارتی‌دیگر جهان فیزیکی شاید برهم‌کنش تصاویری بافته‌شده بر آینه‌هایی باشد که در آینه‌هایی دیگر منعکس‌شده‌اند. از این منظر هر موجودیتی سامانه‌ای پیچیده است که هم در تعامل درونی اجزاء خویش و هم در تعامل بیرونی با سایر سامانه‌های پیچیده معنا پیدا می‌کند. چنین برداشتی ما را به این سمت سوق خواهد داد که به‌عنوان جزئی از کل که خود برساخته‌ای از گسستگی و تصویری از توهم پیوستگی است، به شناخت خویشتن بپردازیم.  
 
4) 
"روولی" نقش "نظریه اطلاعات" (Information Theory) و "فرگشت زیستی" (Evolution) و تلفیق این دو را از زاویه دید بینش کوانتومی، در شکل‌دهی به جهان هستی شرح می‌دهد و بر این اساس جایگاه "اطلاعات متقابل" بین دو سامانه و همبستگی اجزاء را با انتخاب طبیعی در هم می‌آمیزد. او معتقد است با این ابزار و نگاه متفاوت شاید بتوان از مرز فیزیک فراتر رفت و پاسخ‌هایی برای مسئله آگاهی نیز یافت. او توضیح زیبایی در مورد معنی "معنی" ارائه می‌کند و برساخت اول‌شخص "من" را به چالش می‌کشد. نثر زیبا، ساده و دل‌نشین کتاب بر جذابیت علمی و فلسفی آن افزوده است و خواننده را مسحور دنیای کوانتوم و دستاوردهای آن می‌سازد.