یادداشت آوا فیاضی

        به نام خداوند جان و خرد 
آینه‌ای از جامعه در قاب طنز: نقدی بر شاهکار ایرج پزشکزاد
.
رمان دایی‌جان ناپلئون نوشتهٔ ایرج پزشکزاد از آثار ماندگار طنز در ادبیات معاصر فارسی است که همواره به‌واسطهٔ تصویرسازی‌های دقیق، طنز گزنده، و نقد اجتماعی‌اش مورد توجه بوده است. بااین‌حال، تجربهٔ نخستین مواجههٔ من با این اثر، برخلاف انتظارم از یک رمان طنز، چندان خوشایند نبود. لحن بی‌پروای نویسنده، جسارت او در انتخاب واژگان، و استفاده از تعابیری که گاه خواننده را معذب می‌کند، فضایی سنگین و گاه دل‌آزار در صفحات ابتدایی داستان ایجاد کرده بود. در نتیجه، تا مدت‌ها خواندن این کتاب برایم نه خنده‌برانگیز، بلکه دشوار و گاه خسته‌کننده می‌نمود.
با گذر از بخش‌های ابتدایی و ورود به عمق روایت، سبک نگارش پزشکزاد جلوه‌ای تازه یافت. طنز او نه سطحی و صرفاً سرگرم‌کننده، بلکه تیزبینانه و همراه با لایه‌هایی از نقد اجتماعی است. روابط خانوادگی، باورهای اغراق‌شده، و فضای فرهنگی زمانه‌ای که داستان در آن رخ می‌دهد، در قالبی طنزآمیز اما واقع‌گرایانه به تصویر کشیده شده‌اند. این نگاه انتقادی و شوخ‌طبعی هوشمندانه، به‌تدریج توانست مرا با اثر همراه کند، لبخند بر لبانم بنشاند، و حتی گاه خنده‌ای از سر شناخت اجتماعی برانگیزد.
بااین‌حال، پایان داستان با وجود خنده‌های پیشین، اندوهی عمیق را در دل خود نهفته دارد. شخصیت‌ها، با تمام اغراق‌های کاریکاتورگونه‌شان، چنان باورپذیر پرداخته شده‌اند که سرنوشتشان در ذهن خواننده نقش می‌بندد و پایان تراژیک و درعین‌حال طنزآمیز داستان، ضربه‌ای احساسی بر جای می‌گذارد. این ویژگی نشان می‌دهد که پزشکزاد به طنز نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای خنداندن، بلکه به‌عنوان شیوه‌ای برای واکاوی روان جمعی و فرهنگ اجتماعی می‌نگرد.
از نظر تاریخی و ادبی، دایی‌جان ناپلئون سندی زنده از فرهنگ و فضای اجتماعی ایران در دوره‌ای خاص است؛ اثری که با نگاهی تیزبینانه، فضای بسته و باورهای خرافی و ذهنیت‌های تاریخی جامعهٔ ایرانی را به تصویر می‌کشد. سبک نگارش پزشکزاد، ترکیب زبانی ساده با جزئیات تصویری دقیق، باعث شده این رمان نه‌تنها در زمان انتشار خود، بلکه در امروز نیز خواننده را درگیر و متأثر کند.
در مجموع، تجربهٔ من از خواندن این اثر دوگانه بود: آغاز داستان با فضایی معذب‌کننده و گاه سنگین، و ادامه‌ای که با طنزی تلخ، شخصیت‌پردازی هوشمندانه، و پایانی اثرگذار، آن را به رمانی خواندنی و ماندگار بدل کرد. شاید راز ماندگاری دایی‌جان ناپلئون در همین توانایی‌اش نهفته باشد که خواننده را هم به خنده وادارد و هم به تفکر و اندوه، و تصویری صادقانه از جامعه‌ای درگیر تناقض‌ها و تحولات فرهنگی ارائه دهد.