یادداشت علیرضا فراهانی

        در خوانش دوم این کتاب، این‌گونه می‌نویسم، این کتاب اثرگذار، نخستین‌ بار در سال ۲۰۱۱ به زبان عبری منتشر شد و ترجمه‌ی انگلیسی آن در سال ۲۰۱۴ به بازار آمد.

حراری، تاریخ‌دان اسرائیلی، با تلفیق تاریخ، انسان‌شناسی، زیست‌شناسی و فلسفه، روایتی از مسیر هومو ساپینس (انسان خردمند) از دوران پارینه‌سنگی تا قرن بیست‌ویکم ارائه می‌دهد.

باید اعتراف کرد، این کتاب به دلیل کاوش‌های عمیق و در عین حال قابل‌فهم، در میان مخاطبان عام و دانشگاهی شهرت جهانی یافته است و در بازار ایران هم این امر مشهود بوده‌است.

انسان خردمند، نه‌ تنها یک روایت تاریخی، بلکه پژوهشی فلسفی درباره‌ی نیروهای شناختی، فرهنگی و فناورانه‌ای است که جوامع انسانی را شکل داده‌اند و پرسش‌هایی درباره‌ی معنا، پیشرفت و آینده‌ی گونه‌ی ما مطرح می‌کند.
رویکرد میان‌رشته‌ای حراری، آگاهی را از منظر زیست‌شناسی تکاملی بررسی می‌کند، به ساخت واقعیت‌های اجتماعی توسط انسان می‌پردازد.

باید اذعان کرد که نگارش نوح حراری ایده‌های پیچیده را برای مخاطبان عام قابل‌فهم می‌کند، اما تعمیم‌های او گاهی از سوی متخصصان مورد نقد قرار گرفته است؛ با این حال، توانایی کتاب در تلفیق داده‌های تاریخی عظیم به روایتی منسجم، آن را به اثری برجسته در گفتمان فکری عمومی تبدیل کرده است.

تمرکز حراری بر زبان به‌ عنوان عامل اصلی، خطر ساده‌سازی فشارهای تکاملی چندوجهی، مانند استفاده از ابزار و سازمان اجتماعی، را در پی دارد.

انقلاب کشاورزی توسط حراری به‌ عنوان «بزرگ‌ترین فریب تاریخ» توصیف می‌شود، با این استدلال که گذار از شکارگری-گردآوری به کشاورزی، کار را افزایش داد، تنوع غذایی را کاهش داد و نابرابری‌های اجتماعی را تثبیت کرد.
ادعای جنجالی حراری، روایت‌های سنتی پیشرفت را به چالش می‌کشد و پیشنهاد می‌کند که کشاورزی انسان‌ها را در چرخه‌ای از مشقت و سلسله‌مراتب گرفتار کرد.
شواهد باستان‌شناختی، مانند مطالعات اسکلت‌ها که افزایش بیماری و سوءتغذیه را در جوامع اولیه‌ی کشاورزی نشان می‌دهند، از این دیدگاه حمایت می‌کنند.

انقلاب علمی، به گفته‌ی حراری، نتیجه‌ی هم‌افزایی علم، سرمایه‌داری و امپریالیسم بود که پیشرفت‌های فناورانه و اجتماعی بی‌سابقه‌ای را ممکن ساخت.

ترکیب گزاره‌های علمی حراری جذاب اما گاهی بیش از حد کلی است، مانند زمانی که ادعا می‌کند شادی مدرن از شادی شکارگران-گردآورندگان پیشی نگرفته است، ادعایی که روان‌شناسانی مانند استیون پینکر، با استدلال برای بهبودهای قابل‌ اندازه‌گیری در بهزیستی، به چالش می‌کشند.

با وجود این انتقادها، انسان خردمند در ارائه‌ی شواهد میان‌رشته‌ای به شکلی در دسترس برتری دارد و چارچوبی قوی برای درک تاریخ بشر از منظری علمی ارائه می‌دهد.
تعامل آن با پژوهش‌های تکاملی و انسان‌شناختی، اهمیت آن را در مباحث جاری درباره‌ی خاستگاه انسان و توسعه‌ی اجتماعی تضمین می‌کند.

سبک ادبی و نوشتاری نوح حراری یکی از نقاط قوت اصلی انسان خردمند است که با ترکیب روایت جذاب و تحلیل عمیق، ایده‌های پیچیده را در دسترس قرار می‌دهد.

ساختار کتاب، که حول چهار انقلاب سازمان‌دهی شده، روایتی منسجم ایجاد می‌کند و تاریخ گسترده‌ی هومو ساپینس را به داستانی جذاب تبدیل می‌سازد.

این رویکرد به تاریخ‌نگاران روایی شباهت دارد که از داستان‌گویی برای انسانی کردن فرآیندهای تاریخی بهره می‌برند و انسان خردمند را به اثری هم‌زمان دانشگاهی و عامه‌پسند تبدیل می‌کنند.

استفاده‌ی حراری از حکایت‌ها، مانند تصاویر خیالی از زندگی شکارگران یا مصرف‌کنندگان مدرن، مفاهیم انتزاعی را در تجربه‌های انسانی ملموس ریشه‌دار می‌کند. این تکنیک، شکاف بین دقت علمی و جذابیت عمومی را پر می‌کند.

لحن نویسنده، بین تحلیل بی‌طرف و طنز ظریف در نوسان است، به‌ویژه زمانی که ایدئولوژی‌هایی مانند سرمایه‌داری یا اومانیسم را نقد می‌کند. برای مثال، توصیف او از پول به‌ عنوان «داستانی» که جوامع را به هم پیوند می‌دهد، هم عمیق و هم جذاب است و خوانندگان را به بازنگری فرضیات روزمره دعوت می‌کند.

توانایی نگارشی نویسنده در ارتباط دادن داده‌های مختلف علمی به روایتی که هم حماسی و هم مورد پسند عام است، این کتاب را از تاریخ‌های خشک دانشگاهی متمایز می‌کند.