بریده‌های کتاب ادبیات نمایشی در ایران: نخستین کوشش ها تا دوره قاجار

ادبیات و هنر هر قوم و ملتی بر اساس یکی از شکل های ادبی و هنری استوار است و از طریق بازتاب ارزش های آن شکل شهرت پیدا می کند.

در ایران ادبیات بر پایه <<شعر>> استوار است و می دانیم که ادبیات شعری ایران در نوع خود یگانه است. رودکی و فردوسی ، حافظ و سعدی، خیام و ناصرخسرو ، نیما یوشیج و صدها شاعر دیگر، چهره ای پر فروغ از این ادبیات را در ایران نقاشی کرده اند و سنت شعر سرایی ایرانیان همچون درام یونانی کهن است و به قرن ها قبل برمی گردد.

آثار ایشان را به این دلیل " درام " خوانده اند ، زیرا در آثار خویش اشخاصی را تقلید می کنند که در حال عمل و حرکت هستند.

ارسطو اساس هنر را در تقلید می داند. در اینجا مفهوم صحیح تقلید ، نمایش است. در حالی که ابن رشد واژه های تشبیه و المحاکات و فارابی تمثیل و ابن سینا محاکات برای آن آورده اند که هیچکدام از این واژه ها مقصود و هدف عملی و نمایشی تقلید را نمی رسانند.

ایرانیان با نمایش فرنگستان نخست از طریق (( تماشا و تماشاخانه )) یعنی از طریق مشاهده نمایشها بر صحنه آشنا شدند و نه از طریق متون نمایشی . این برخورد غیر مکتوب ایرانیان با نمایش ، خود سبب ایجاد سیری دیگر در اشاعه و رشد این هنر در ایران می گردد.

مقارن اقامت ناصرالدین شاه و هیئتش، وقایع ادبی بسیار مهمی چه در مسکو چه در پطرزبورگ اتفاق افتاده که هیئت ایرانی بسادگی از کنار تمام آنها رد شده است و هر یک از آن اتفاقات ادبی که می توانسته انگیزه ای برای رشد و اشاعه ادب نمایشی در ایران باشد ، از طرف اعلیحضرت و ملتزمین رکاب نادیده گرفته شدند.

در ممالک فرنگستان مدتی مدید راه تسلی می جستند و نمی یافتند مگر با زحمت بسیار تا اینکه امر تماشاخانه شیوع یافت و بمطلوب خود واصل گردید. پادشاهان و ارباب مجوب، مسخرکان و هزال پیشه گان میآوردند تا ایشان را از رنج و ملال آسوده گردانند و بنشاط و طرب ایشان بیفزایند.

- آخر این دولت بدبخت چه کرده است که شما اینقدر شکایت میکنید؟ - دیگر چه بکند. چه خرابی چه بلا چه رسوائی است که بر سر ما جمع نکرده باشد. در کره زمین یک خرابه نشان دهید که اهل آن فقیرتر و مفلوک تر و ذلیل تر از ما باشند.

- آبادی مملکت بسته به امنیت است و مسلما ایران در هیچ عهد مثل این اوقات امن نبوده. - عجب فرمایشی! نا امنی بزرگ ایران امروز از خود دولت است. دولت می گوید هیچ حرف نزنید و هیچ حق نخواهید. هیچ حرکت نکنید تا من هرطور که میخواهم مال و عیال و حقوق شما را بچاپم. آن امنیتی که از برای روسای غارت لازم است بلی آن امنیت را مسلما بهتر از هر عهد فراهم آورده اند.

این دولت محققا طالب ترقی بوده است اما چه ترقی. ترقی رذالت. ترقی خرابی. ترقی سفاهت. ببینید چه نوع اراذل را بر چه نوع اشخاص سوار کرده است. کل ایران را کفش لیسِ فراشهای خلوت ساخته است. ترقی ای بهتر از این؟

این دولت با همه معایب خود یک آرزو دارد و آن اینست که خلق این ملک را بحدی فقیر و ذلیل و بی حس کند که در مقابل هیچ نوع تعدی احدی قوه دم زدن نداشته باشد. و انصافا در حصول این آرزو ، هنر خود را به منتهای کمال رسانده چنانکه امروز در هیچ جزیره وحشی ، بی غیرت تر و بی عارتر از ما هیچ گروهی نخواهید یافت.

من فن شریف دراما را عین ملتخواهی می پندارم. چونکه جمیع ملل یوروپا این گونه تصنیفات در حق‌احوال و اطوار مردم نوشته اند و این فن را باعث تهذیب اخلاق می شمارند و آشکار است که در هر ملت متقلبان و اشرار و حمقا هستند. احوال و اطوار چنین کسان را بر سبیل تمسخر در فن دراما بیان می کنند که بسایرین عبرت گردد.

بسیار طالبم که جوانان صاحب سواد و صاحب ذوق ما در فن شریف دراما قلم خودشان را به جولان آورده، استعداد خودشانرا امتحان بکنند. بلکه رفته رفته این قسم تصنیف در میان ملت ما نیز شیوع بیابد. باصطلاح یوروپائیان، این قسم تصنیفاترا دراما می‌گویند. ملت ما از این فن اصلا خبر ندارد...

معلوم می شود که با انتشار نخستین نمایشنامه در ایران ، سانسور نیز متولد شده و این دو با هم شروع به طی یک مسیر تاریخی کرده اند ، مسیری پر از فراز و نشیب و نفس بر.

تعزیه ، نمایشی است که ارزشهای زیبایی شناختی آن در رابطه با عوامل اجرائی آن سنجیده می شود . به عبارت دیگر تعزیه درست در مقابل انواع درام قرار دارد که بخاطر ارزش های ادبی مورد مطالعه قرار میگیرند.

خوبست بدانیم که موسیقی هم به اندازه شعر در تعزیه مهم است و از اعتبار نمایشی برخوردار است . و بدون دلیل نیست که تعزیه را (( اپرای تراژیک )) نیز خوانده اند.