بریده‌های کتاب آیین و اسطوره در ایران شیعی

در دنیای زبان فارسی، هیچ اثری نتوانسته همانند روضه‌الشهدا در فرهنگ شیعی محوریت پیدا کند. نام روضه و روضه‌خوانی که به بخش مهمی از مجالس عزاداری محرم اشاره می‌کند، برگرفته از نام این کتاب است که در آن مجالس، بخشی از کتاب روضه‌الشهدا خوانده می‌شد و به تدریج این نام بر این گونه مجالس خطاب شد.

اسطوره، رسانه و حامل معنا و مناسک، بستر انتقال و تولید و بازتولید معنا در مخاطب است.

مناسک عزاداری در فوت عزیزان و بستگان، نوعی مناسکِ گذار برای حل مسئله مرگ و بازسازی اجتماع و شبکه روابط اجتماعی، بعد از فقدان یک نفر است. اما مناسک عزاداری محرم، نه برای گذار، بلکه برای تجدید حضور و تکرار قدسی این حضور است. مناسک عزاداری محرم، نه برای معنادار کردن فقدان حضور یک شخص، بلکه برای ایجاد تجربه نمادین از مشارکت در یک واقعیت قدسی است.

مهم‌ترین مسئله‌ای که در این تحریف‌ها وجود دارد، این است که اگر به فهرست آنچه که به نام تحریف شناخته شده‌اند، نگاه کنیم، خواهیم دید که نقاط کلیدی و محوری مناسک عزاداری محرم بر آن‌ها مبتنی هستند؛ از جمله مراسم عروسی قاسم (ع)، قمه‌زنی، شخصیت رقیه (سکینه)، تشنگی امام حسین و یاران او و امام سجاد، بی‌بی شهربانو، ذوالجناح و ... دقیقاً می‌توان گفت که نقاط کلیدی این مناسک که عملاً نقاط اوج آن هستند، مبتنی بر بخش‌هایی هستند که تحریف یا خرافات نامیده شده‌اند.

در ادیان ابراهیمی، توحید یکی از ابعادش، خالق بودن خداست که این بُعد، در اساطیر خلقت و آفرینش به طور مبسوط و با جزئیات شرح داده شده تا معنای قدسی خالق بودن خدا را به مخاطب مؤمن انتقال دهند.

می‌توان این فرضیه را در تاریخ جوامع دینی مطرح کرد که هرچه شرایط تکوین یک مذهب سخت‌تر و همراه با سرکوبی و کشتار و تجربه‌های تلخ بیشتری باشد، در این مذاهب، الهیات رنج پررنگ‌تر شده و قدسیان در چهره‌ای اندوه‌بار تجلی پیدا کرده و مومنان نیز تجربه‌ای اندوه‌بار از جهان خواهند داشت.

می‌توان گفت در این گفتمان‌های دینی، مسئله اصلی حل و فهم مسئله رنج اولیا نیست؛ بلکه مسئله اساسی، حل و فهم رنج مومنان است که به طور نمادین، به واسطه رنج اولیا معنادار می‌شود. به این طریق، جامعه دینی شیعی رنج‌های خودش را تحمل‌پذیر می‌کند و مبنای دینی این فرایند هم این است که مسئله رنج، به واسطه اینکه عامل امتحان و محک یا لطف الهی و نشانه تقرب است، معنادار و در نهایت، تحمل‌پذیر می‌شود.

اسطوره عاشورا، به مثابه یک مفهوم است برخاسته از علم انسان‌شناسی و بیانگر این است که مومنان شیعی، برای بیان معنای عمیقی که در تجربه تاریخی عاشورا برایشان از لحاظ اجتماعی و دینی وجود دارد، از زبان و آگاهی اساطیری و فرم سمبلیک مربوط به آن استفاده کرده‌اند.

این سرکوب‌های سیاسیِ زیارت و عزاداری، سبب شد شیعیان هرچه بیشتر بر این دو کنش مناسکی تاکید کنند که می‌توان نتیجه آن را در تعدد بسیار زیاد زیارتگاه‌های شیعی در قرون بعدی و تاکید بر هرچه باشکوه ساختن زیارتگاه‌ها دید.

تاریخ سرشار از اندوه و شکست و کشتار و موقعیت اجتماعی تحت سرکوب و فشار، سبب شده که امر قدسی و همپای آن امر اجتماعی و موقعیت اجتماعی شیعیان، در حالت عاطفی اندوه‌باری تجلی پیدا کند. گویی جامعه در رنج و اندوه شیعی، جهان قدسی و قدسیان را نیز اندوهگین تجربه کرده است.

اسطوره به همراه موسیقی، قدرت انتقال معنا و پیامی را دارند که زبان روزمره و عادی فاقد آن است.

یکی از مهم‌ترین ابعاد خاص تشیع این است که در آن، مهم‌ترین روزهای مذهبی، یک جشن شادمانه (مانند نوروز در ایران باستان، جشن هولی در هند و ...) نیست؛ بلکه روزهایی برای اندوه و مصیبت و عزاداری است.

واکنش اول، یعنی همدردی و هم‌نوایی با اولیا، بیانگر این است که مفهوم رنج و بلا و مصیبت، به حدی با تقدس و امر قدسی آمیخته است که عالم برین و ماورا که سرشار از حقیقت و تقدس است و به نوعی عرصه حضور تقدس مطلق است، با رنج و الم و مصیبت توام می‌شود.