فهم تاریخیِ «اکنونیت و مدرنیته»

میشه از زوایای مختلفی به مدرنیته نگاه کرد؛ فلسفی، تاریخی، جغرافیایی و... اما یه چیز که قبل از همه‌ی این‌ها لازمه و کمک زیادی به فهم بهتر مطالب می‌کنه، درک زمینه‌ی تاریخی موضوعه. یه مثال بزنم: خیلی از اساتید فلسفه هم برای توضیح نظریه‌ها، اول سراغ خودِ نظریه نمی‌رن، بلکه تاکید می‌کنن که باید تاریخ و فهم اون دوره رو درک کنیم، چون مسائل توی بستر تاریخیه‌شون معنا پیدا می‌کنن. برای همینه که این سیر تاریخی برامون مهمه! به نظرم توی این مسیر، یه نگاه کلی به فلسفه‌ی علم هم لازمه، تا یه تصویر اجمالی از جریان علمیِ شکل‌گرفته در طول تاریخ داشته باشیم. یه چیز دیگه هم که خیلی مهمه: برای درک این جریان علمی، حتماً باید فلسفه‌ی علوم اجتماعی و یه پیش‌زمینه‌ی تاریخی ازش رو هم بلد باشیم. بدون این‌ها، مثل این می‌مونه که بخوایم یه فیلم رو از وسطش تماشا کنیم - کلی چیز گنگ می‌مونه! (من که رشته‌م علوم سیاسی هست، تو درس روش‌تحقیقمون فلسفه علوم اجتماعی خوندیم؛ یعنی اینقدر مهمه که نگو!) کتاب‌های کمتر شنیده‌شده: 1. مجموعه «درآمدی بر فهم جامعه‌ی مدرن» زیرنظر استورات هال: یه راهنمای تاریخی-مفهومی عالی از جامعه‌ی جدید و مسائلش. هر فصل رو یه نویسنده نوشته و به موضوع خاصی پرداخته. جلد اول به «صورتبندی‌های مدرنیته» می‌پردازه و چارچوب‌های مفهومی اصلی رو بررسی می‌کنه. جلد دوم و سوم هم به جنبه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مدرنیته اختصاص دارن. ویژگی جالبش پیوست‌های هر فصل هست که گزیده‌ای از نظریات کلاسیک رو آورده. 2. مجموعه ۴جلدی تاریخ قرن ۱۹ و ۲۰ هابسباوم: یه شاهکار واقعیه! از انقلاب صنعتی و فرانسه شروع می‌کنه و تا فروپاشی شوروی پیش می‌ره. نکته جالبش اینه که این تاریخ‌نویسی مخصوص دانشجویان علوم‌اجتماعیه - نه خیلی سیاسی صرف، نه خیلی اجتماعی. بینش جامعه‌شناختی داره و به همه جنبه‌ها از اقتصاد و سیاست تا فرهنگ و ایدئولوژی پرداخته. درس‌گفتارهای «اندیشه غرب ۱ و ۲» از شاهد طباطبایی، «تاریخ فلسفه غرب» مهدی اردبیلی و «تاریخ فلسفه غرب جدید» حسن مرصعی می‌تونن نقطه شروع خوبی باشن، ولی یادتون باشه اینا بیشتر فلسفی‌ان تا تاریخی. اگه دنبال زمینه‌های مدرنیته هستید، ممکنه یه‌ذره سردرگم‌تون کنن. درس‌گفتار «تمدن‌شناسی» عطاء بیگدلی هم جالبه و می‌تونه کمک‌کننده باشه، هرچند مطمئن نیستم چقدر مفیده. پ.ن: راستی، آقای ایمانی اینقدر توصیه کرد که بالاخره تصمیم گرفتم یه سیر مطالعاتی بنویسم تا یه‌کمی متمرکز بشم. ولی هنوزم برام سخته! اگه چیز دیگه‌ای دیدم که به درد بخوره، حتماً به این لیست اضافه می‌کنم - از درس‌گفتار گرفته تا کتاب‌های دیگه.

سیاهه‌ی دوصد

15 سال پیش «سیاهه‌ی صدتایی رمان» را نوشتم. در این فاصله‌ی پانزده ساله بیش از هزار کتاب جدی خوانده‌ام که 920 تا را شماره زده‌ام و یادداشتی ولو کوتاه نوشته‌ام درباره‌شان. بارها از من خواسته‌اند که افزونه‌ای بزنم بر سیاهه‌ی صدتایی و مثلاً سیاهه‌ی دوم را بنویسم و من همیشه بهانه آورده‌ام که هر که صد رمان بخواند، خود در رمان قریب‌الاجتهاد است و ادامه را به سلیقه‌ی تربیت‌یافته‌ی خودش انتخاب خواهد کرد. فرار از مصاحبه با همشهری جوان و پیگیری‌های مداوم خانم حورا نژادصداقت باعث شد تا قبول کنم سیاهه‌ی جدیدی بنویسم. اما این سیاهه، سیاهه‌ی دوم نیست. حتا سیاهه‌ی رمان هم نیست. در حقیقت انتخابی‌ست از به‌ترین کتاب‌هایی که در این پانزده سال خوانده‌ام. می‌خواستم به ترتیب اهمیت باشند که این ترتیب هم رعایت نشد. بیش از بیست ساعت کار مفید و پنجاه ساعت کار غیرمفید به انتخاب آثار گذراندم و حاصل‌ش شد همین «سیاهه‌ی دو صد». اما توضیحی مهم راجع به «سیاهه‌ی دو صد». تنها به رمان نپرداخته‌ام، اما به یقین می‌گویم که هیچ عنوانی هرگز از مفهوم ادبیات تهی نیست در این سیاهه. اگر دقیق‌تر بنگریم و رمان را ادبیات تعلیق بدانیم، می‌توان گفت که آن‌چه در این سیاهه آمده است حتا در سرزمین‌های دوردست از مرزهای کشور رمان، تنه می‌زند به رمان. یعنی کتاب تاریخی و مقاله‌ی بلند و حتا متن‌نامه‌های مذهبی در این سیاهه تعلیق دارند و از منظر ادبیات به آن نگاه شده است. اصح و ادق این که رمان‌نویس ام‌روز نیاز به متونی دارد که پیکره‌ی داستان را نشان بگیرد؛ پیکره‌ای که دیگر نه شخصیت است و نه فضا و نه حتا درام؛ پیکره‌ای که ذات مفهومی رمان است... همه‌ی عناوین انتخاب شده با این پیکره هم‌راستاست. «سیاهه‌ی دوصد» سیاهه‌ای است از جنس ادبیات برای رمان‌نویس... ثلث‌ش حتما سلیقه‌ی من نگارنده است اما یحتمل دوسوم‌ش مشترک است در بسیاری نگاه‌ها... خوش‌حالی دیگری دارم که نمی‌توانم پنهان‌ش کنم. پانزده سال پیش وقتی سیاهه‌ی صدتایی رمان را می‌نوشتم، دربه‌در می‌گشتم دنبال مولف فارسی‌زبان و رمان فارسی و داستان ایرانی... کم از ده درصد، رمان و داستان داخلی یافتم... تازه آن هم با اغماض... و حالا نویسنده‌گان نیمی از آثار «سیاهه‌ی دو صد» فارسی‌زبان‌ند... رضا امیرخانی، 15 اردیبهشت 1397