آرش کمانگیر
(جای خالی داستان آرش در شاهنامه.)
نوشته ساقی گازرانی
ترجمه سیما سلطانی

ساقی گازرانی، پژوهشگر معاصر و محققی در زمینه تاریخ سده میانه ایران و ژانرهای ادبی و تاریخی ست.او دکترا خود را از دانشگاه ایالتی اوهایو دریافت کرده و چندین مقاله و کتاب به چاپ رسانده است؛ از جمله کتاب روایت‌های خاندان رستم و تاریخ‌نگاری ایرانی.
طرح پرسش پژوهش ایشان، این است که چرا داستان حماسی و اسطوره ای آرش در شاهنامه جای نگرفته است.
از سویی به علت ژانر ادبی و اساطیری شاهنامه، دیدی پزیتیویستی به آن را، دیدی نوین به شاهنامه ذکر کرده اند و همانطور که در کتاب روایت های خاندان رستم ذکر شده، تاریخ نگاری ایران و سبک و سیاق آن در مناسبات سیاسی و درباری، به گونه ای بوده است که  روایات تاریخی، آمیزه ای از روایت تاریخ(epic) و ماجرایی نمادین بوده که در جریانات آن داستان های نمادین، بیان شده است.
از سویی اولین برخورد با نام آرش در اسناد تاریخ، در یشت هشتم و در کتاب #مینوی_خرد بوده و از سوی دیگر خاندان اشکانیان، نیای خود را بر اساس سکه شناسی اشکانی و برخی روایات تاریخی دیگر  به آرش نسبت داده اند و برای آنها نوعی مشروعیت یابی در میان مردمان آن دوره را برعهده داشته.(از جمله الحاق زبان آرامی به یونانی، در سکه ها.)
از سوی دیگر داستان آرش، در اسناد تاریخی اوستایی  و حتی در ترجمه های عربی و فارسی، دچار تحولات ساختاری شده.
فردوسی خود در بیتی می‌گوید:
بزرگان که از تخم آرش بدند
دلیر و سبکسار و سرکش بدند
و اینگونه نیای اشکانیان را با نیای آرش یکی میداند.
ساسانیان در دوره حکومت خود، اسناد حکومت اشکانی را خرد شمرده و یا در حفظ آن کوششی نداشته اند.
حکیم طوس نیز میگوید:

چو کوتاه بُد شاخ و هم بیخ‌شان
نگوید جهان‌دیده تاریخ‌شان
ازیرا جز از نام نشنیده ام
نه در نامه خسروانی دیده‌ام
.
از سویی اشکانیان نیای ارشک‌‌ را به آرش نسبت داده اند، از سویی در پادشاهی منوچهر، توران و ایران به توافقی زمین ها تقسیم نموده اند، و از سویی دیگر اشکانیان برای مشروعیت(حال به حکم رسانه و یا اسطوره های آیینی) داستان حماسی آرش را از نیاکان خود داشته و پرورده اند و از قلمروی میتوس(mythos) به تاریخ و سیاست آورده و حتی هشتم تیر را روز بزرگداشت این واقعه نام گذاشته اند.
بر اساس تحقیقات ایشان از مورخانی همچو جوزجانی، مرعشی، طبری، ثعالبی؛  حتی بخش های بعدی داستان، به عنوان نمونه مرگ آرش پس از پرتاب تیر، در الحاق های بعدی داستان قرار دارند.
تحقیقاتی از این دست به تاریخ ایران‌شهر و هویت تاریخی ایران روشنایی اندکی بخشیده اند.

.
.
در پناه خرد.
        

          اگر کسی بپرسه "داستان آرش کمانگیر کجاست؟" احتمالا پاسخ بیشترمون این خواهد بود که:" خب معلومه دیگه، شاهنامه!"
ولی خب... انقدر هم معلوم نیست؛ چون داستان آرش اصلا در شاهنامه نیست. 😉
در واقع در شاهنامه جز دو اشاره به آرش (اون هم فقط نام و نه داستان) هیچ نشان دیگه‌ای از این شخصیت محبوب نداریم.
چه اتفاقی افتاده که چنین شخصیتی به بزرگ‌ترین مجموعه‌ی تاریخ ملی ایران راه پیدا نکرده؟ این همون پرسشیه که ساقی گازرانی در این کتاب بهش پاسخ داده.
گازرانی از آرش اوستا میگه، از اشکانیان و ساسانیان و کیانیان حرف می‌زنه و توضیح میده که شخصیت آرش چطور وارد تاریخ شد و روایت‌هاش چندین بار تغییر کرد و دست‌به‌دست شد و سرانجام در بعضی‌جاها، مثل روایت سیستان، چهره‌ی دشمن به خودش گرفت. در روایت‌های شرقی و کیانی قهرمان ملی شد و در خداینامه‌های ساسانی نادیده گرفته شد.