یادداشت سامان

        کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه یکی از بهترین کتاب‌های تاریخی بود که در مدت اخیر مطالعه کردم. کتابی که سیاست خارجی دوره پهلوی دوم از دهه سی تا زمان انقلاب با محوریت کردهای عراق و شیعیان لبنان را مورد بررسی قرار می‌ده. رئیسی نژاد در این کتاب با یک نگاه جزئی نگر ژرف به موضوع مد نظر پرداخته.. از همان ابتدای کتاب و در واقع مقدمه مترجم کتاب، خانم فرهادی این کتاب من رو جذب کرد.اشاره خانم فرهادی در مقدمه مترجم به معضل « کنونی گرایی» در بحث نگاه به سیاست خارجه نشان از دست گذاشتن بر نکته‌ای دقیق و به جا بود.. 
رئیسی نژاد در این کتاب به این می‌پردازد که اتخاذ این سیاست‌های غیر دولتی چرا صورت گرفت؟به چه شکلی صورت گرفت؟ و چه تبعاتی داشت؟ کتاب یک دید درست و اساسی به مخاطب برای تجزیه و تحلیل روابط پیچیده سیاست خارجه زمان پهلوی ارائه می‌دهد. او یک مسیر را به مخاطب نشان می‌دهد. مسیری که آغازش تهدیدها، فرصت‌ها و نهادها رو معرفی می‌کنه و سپس با فصولی تحت عناوین آغاز، آفرینش، عروج، برزخ، هبوط و رستاخیر این مسیر شروع شده رو به خاتمه می‌رسونه. اینجا باید به عنوان کتاب اشاره‎‌ای داشته باشم. استفاده از کلمه‌ی شطرنج در عنوان کتاب بسیار درست و به جا بود. این درست بودن رو زمانی که کتاب رو مطالعه کردم بهش رسیدم و وقتی مطالب رو مطالعه کردم و تو ذهنم مرورشون می‌کردم ، متوجه شدم انگار شطرنج سیاست خارجه رو داشتم مطالعه می‌کردم.. این کلمه‌ی شطرنج و بازی پیچیده و نفس‌گیر شطرنج در جای جای قسمت‌های گوناگون کتاب در ذهنم متبادر می‌شد.
جزئیات فراوان کتاب کاملا در خدمت مطالب ارائه شده بود و بسیار خواندنی بود. جزئیاتی گفته نشده مگر اینکه مرتبط با بحث باشد. رئیسی نژاد در این کتاب از منابع گوناگونی استفاده کرده که اکثرا از بایگانی‌های مهم ایران و آمریکا گردآوری شده‌اند. در ایران از منابعی مثل اسناد وزارت امور خارجه و ساواک که از مرکز پژوهش‌های بین المللی وزارت خارجه، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات و سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی است.هم چنین از مصاحبه‌های تاریخ شفاهی ایران و بنیاد مطالعات ایران استفاده شده. از آمریکا هم اسنادی مثل اسناد مربوط به روابط خارجی آمریکا، اسناد تاریخی و بسیاری منابع دیگر استفاده شده. همچنین نویسنده با برخی شخصیت‌ها مصاحبه هایی داشته که در متن کتاب از آنها استفاده کرده.
رئیسی نژاد نشون میده مبدا روابط با کردهای عراق و شیعیان جنوب لبنان به پس از انقلاب 57 برنمی‌گرده، بلکه در زمان پهلوی دوم چالش‌های بسیاری در این دو کشور موجود بوده و نظام پهلوی در حال بازی کردن شطرنج پرفراز و نشیبی بوده! سالها روابط با کردهای عراق و تشویق و تحریک آنها برای مقابله با حکومت‌های وقت عراق به خاطر دغدغه‌ها و تهدیداتی که شاه و نظام پهلوی تشخیص دادند. همکاری‌ها و موافقت‌ها و البته تقابل های ایران و آمریکا در این موضوعات خاص. همکاری های ایران و اسرائیل در زمینه کردهای عراق یکی از موضوعات بسیار جالب بود. در خلال این موضوعات ما فرآیند یکی از مهم‌ترین پرونده های تاریخ معاصر کشورمون یعنی قرارداد الجزایر به خوبی متوجه می‌شیم. چه مسیری طی شد که طرفین علی رغم تمام اختلافات به این نقطه رسیدند که چنین قراردادی رو با هم به امضا برسونند. قراردادی که بدون اطلاع آمریکا و اسرائیل و با خودسری محمدرضا پهلوی امضا شد.از نقطه های بحث برانگیز تاریخ که برخی مورخین و کارشناسان ریشه جنگ ایران و عراق رو این قرارداد می‌دونند. نویسنده کتاب هم این قضیه رو یکی از بزنگاه‌های مهم تاریخ روابط ایران و اسرائیل می‌دونه و اون رو شرح میده.
 در بحث شیعیان جنوب لبنان ما با یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های ایرانی یعنی امام موسی صدر سر و کار داریم. از اینکه چه شد موسی صدر ایرانی به لبنان رفت و پایگاهی برای خودش زد و در آنجا رشد کرد تا اینکه چه چالش‌هایی با نظام وقت پیدا کرد و چه افرادی در دمیدن در این چالش های نقش داشتند بحث‌های مفصل و خواندنی در کتاب صورت می‌گیره. قدر سفیر ایران در بیروت در نظام پهلوی از کلیدی ترین افراد این رابطه است که از طرف او هم نقل قول های زیادی در کتاب مطالعه می‌کنیم. بدون شک جدای از کلیه فعالیت‌های موسی صدر، نحوه مفقود شدن او مهم‌ترین مساله زندگی اوست. صدر که به دعوت قذافی سفری به لیبی انجام میده، پس از اون گم میشه و گمانه زنی‌های متعددی از قدیم تا به امروز در مورد این اتفاق مهم زده میشه. نویسنده روایت‌های گوناگونی از افراد مختلف رو در مورد سرانجام موسی صدر در کتاب می‌آورد.افراد مختلف نظرات گوناگونی در این موضوع مهم داشتند.
فصل انتهایی این کتاب جذاب، دز تحلیلی اثر به دز روایی-تاریخ اون غلبه می‌کنه و نویسنده ضمن جمع بندی مطالب کتاب از چند موضوع مهم مثل تنهایی استراتژیک ایران سخن به میان می‌آورد. مساله ای که از دیرباز افرادی به اون اشاره کردند و موضوعی است که به گمان من ارزش مطالعه و بررسی بیش از پیش را دارد.هم چنین با مطالعه این کتاب ریشه‌ی سیاست های خارجی کنونی غیردولتی ایران رو در دهه‌ی چهل و پنجاه خورشیدی پیدا می‌کنیم.
چراغ راه آینده:
ماحصل مطالعه این کتاب چراغ راهی رو برای آینده مطالعاتی‌ام ترسیم کرد.چه در مورد موضوعات و چه در مورد افراد مختلف. تصمیم گرفتم در مورد افرادی چون موسی صدر، منصور قدر، شهید چمران و هم‌چنین موضوعاتی هم چون تنهایی استراتژیک ایران، و نگاه های گوناگون به سیاست خارجه زمان پهلوی مطالعات بیشتری داشته باشم.