یادداشت فاطمه امیری پری

        و بالاخره خواندن کتاب امیرکبیر و ایران به پایان رسید.
 آدمیت در این کتاب در تلاش است تا به طور کامل و از زوایای مختلف به زندگی، شخصیت، منش و دیدگاه های میرزا تقی خان امیرکبیر در تمامی عرصه ها اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و به طور کلی اقدامات وی در امر اصلاحات کشور در دوره صدارت وی بپردازد و تا حد امکان ریز جزئیات هر موضوع را مطرح نماید. کتاب وی از چند جهت حائز اهمیت است. اول آنکه این کتاب به دست فردی آگاه به امور تاریخ ایران و علی الخصوص مباحث مربوط به سیاست خارجی نگاشته شده چون آدمیت از مقامات عالی رتبه وزارت خارجه ایران به شمار می آمد.(از انتقادات افراد به دیدگاه های آدمیت در موضوعات مختلف به جهت عدم ارتباط به موضوع نوشتارم گذر می نمایم). 
دیگر آنکه، گرچه این کتاب در نوع خود دامنه گسترده ای از موضوعات مختلف در ارتباط با اقدامات امیرکبیر را در برمی گیرد، اما تکیه او بر یک اصل(یعنی بررسی کارنامه فعالیت های امیرکبیر در ابعاد و زوایای مختلف) و اشراف کامل بر جزئیات هر بخش، هنر دوری جستن از پراکنده گویی و عدم فاصله گرفتن از هدف غایی نویسنده، موجب انسجام هرچه بیشتر کتاب و در نتیجه ارزشمندی آن گردیده است. علاوه بر این، نکته بسیار مهم در این کتاب، بهره مندی نویسنده از اسناد و نامه های سفرا، وزرا، شرق شناسان و سفرنامه نویسان است که برای اولین بار در این کتاب ترجمه و به چاپ رسیده و دسترسی به این اسناد مرهون سال‌های متمادی حضور وی در وزارت خارجه، ارتباط با مراکز اسنادی در اروپا و آمریکا و بهره مندی از منابع آنان و استفاده از اسناد و منابع موجود در آرشیو وزارت خارجه ایران و همچنین بهره گیری از اسناد موجود در  آرشیوهای خانوادگی خاندان های مهم ایرانی است که آدمیت توانسته به واسطه ارتباطات خود، به آنها دست یابد و به این شیوه بر ارزش کتاب خود بیفزاید. 

علاوه بر موارد اشاره شده که جزء نقاط قوت این کتاب به شمار می آید، این مطلب در خصوص ماهیت کتاب قابل توجه است که پرداختن به زندگی امیرکبیر و بررسی زوایای شخصیتی و تفکرات وی علی الخصوص در ایجاد اصلاحات در ایران، پیش از شناخت زمانه وی امکان پذیر نیست و لذا تحلیل و واکاوی عملکرد وی به مانند دیگر شخصیت های تاریخی، نیازمند کنکاش همزمان در جامعه او به عنوان یک کلیت است. به هر جهت در خصوص این کتاب با توجه به مواردی که به آن اشاره کردم، می توان گفت که با حدود گذشت ۷۷ سال از زمان اولین چاپ آن، هنوز هم یکی از مهمترین و مستندترین منابعی است که به شالوده شناسی حیات امیرکبیر در تمامی حوزه ها پرداخته است. اما این نکته حائز اهمیت است که اگرچه امیرکبیر شخصیتی تقریبا بی بدیل و بی نظیر در تاریخ ایران است اما معتقدم تحلیل و بررسی عملکرد تمامی شخصیت های تاریخی ایران نیازمند مطالعه گسترده و نقادی منصفانه است حتی صدراعظم فراموش نشدنی ایران یعنی امیرکبیر! 
خدایش بیامرزاد

در اینجا به عنوان نمونه و حسن ختام نوشتارم، به انتقاد آدمیت از عملکرد سیاسی امیرکبیر اشاره می نمایم که البته باید به این موضوع اشاره کرد که، عمل به این انتقاد درست، نیازمند بررسی دقیق شرایط دربار و وضعیت امیرکبیر، ضد و بندها و زمینه چینی های سیاسی در دربار و حرم شاه، نفوذ قدرت‌های خارجی و... است و نمی توان به سادگی گفت که امیرکبیر می توانست به این امر(یعنی کنار گذاشتن میرزا آقاخان نوری) اقدام نماید. 
به منظور روشن کردن این مساله، قسمتی از میزان پشتیبانی از حضور میرزا آقاخان نوری در دربار که خود آدمیت در کتاب به آن اشاره کرده است می پردازم تا عمق حساسیت موضوع و شرایط و مشکلات امیرکبیر در آغاز صدارت، ملموس شود و سپس انتقاد آدمیت از میرزاتقی خان را درج نمایم.

"سفارت انگلیس بی درنگ درصدد بازگرداندن میرزا آقاخان نوری برآمد.... فرانت به پالمرستون می نویسد: در ملاقات خصوصی با مهدعلیا، او به من اطمینان داد که پیوسته به شاه تلقین خواهد نمود که به اندرز و راهنمایی انگلستان گوش دهد.  به علاوه، کاردار انگلیس از مهدعلیا تقاضای کتبی کرد که به میرزا آقاخان اجازه بازگشت داده شود...."
" امیر که به پشتیبانی سفارت انگلیس و مهدعلیا از میرزا آقاخان آگاه بود و هنوز مقام خویش را کاملا استوار نمی دید، مصلحت ندانست امر کتبی مهدعلیا را نقض کند. پس وی را پیش کشید اما خدمت عمده ای به او ارجاع نکرد و خبری هم از وزارت کشور او نبود..." ص۱۹۵

انتقاد آدمیت به امیرکبیر:

" امیر غفلت کرد و خطای جبران ناپذیری مرتکب شد. اگر در آغاز، از راه مصلحت اندیشی مجبور گردید با میرزا آقاخان از در مجادله درآید، می بایست پس از آن که قدرت را به دست آورد، او را براندازد... در گزارش های وزیرمختار انگلیس بارها می خوانیم که میرزا آقا خان، اسرار سیاسی دولت را در امور داخلی و همچنین گفتگوهای امیر با سفارتخانه های خارجی را به طور محرمانه‌ به سفارت انگلیس در تهران خبر می داده است".ص۱۹۶