یادداشت

        بعد از مدّتی، دوباره به کتاب‌های شهید مطهّری بازگشتم تا بعضی کتاب‌هایی که مطالعه‌شان باقی مانده بود را در سبد کتاب‌های مطالعه‌شده قرار دهم. جلد دوم از کتاب کلیّات علوم اسلامی از همین دسته کتاب‌ها بود.
کلّیّات علوم اسلامی به‌طور کلّی کتابی است با این هدف که به مخاطب خویش آگاهی‌های مقدّماتی و کلّی (و نه مفصّل و جزئی) دربارۀ بعضی از علوم بدهد. این کتاب در سه جلد به این هدف قیام کرده. جلد دوم نیز به سه علم «کلام»، «عرفان»، و «حکمت عملی» پرداخته. از این سه بخش، متأسّفانه بحث حکمت عملی ناقص است؛ زیرا در هنگامۀ بیان بحث نظریّات جدید دربارۀ تعریف و معیار «عمل اخلاقی»، بیان نظریّۀ اِمانوئل کانت ناتمام می‌ماند. علاوه بر آن، شهید مطهّری در بحث حکمت عملی وعده داده که بحث اخلاق اسلامی را نیز بیان کند؛ ولی به‌علّت ناقص ماندن بحث، اخلاق اسلامی نیز بیان نشده.
از ویژگی‌های کتاب آن است که در بررسی هر سه علم، هم به بیان سیر عقائد پرداخته و هم مختصری از دانشمندان مربوط به آن علم ذکر کرده؛ هر چند برای بیان سیر عقائد در بعضی جاها (مانند بیان عقائد معتزله و اشاعره) بیشتر به بیانِ فهرستی از عقائد بسنده شده و این چنین نبوده که هر عقیده جداگانه توضیح داده شود. در هر صورت، به‌عنوان کتاب آغازین برای این علومْ کتابی خوب به‌نظر می‌رسد؛ هرچند احتمال می‌دهم با توجّه به گذشت زمان، کتاب‌هایی برای آشنایی با کلام، عرفان، و حکمت عملی نگاشته شده باشد که با روح عصر متناسب‌تر به‌شمار آید.
یکی از اشکالاتی که در کتاب‌های چاپ انتشارات صدرا (ناشر آثار شهید مطهّری) وجود دارد و در این کتاب نیز نمود دارد، آن است که استناد و ارجاع برای سخن شهید مطهّری وجود ندارد؛ مثلاً شهید مطهّری در همین کتاب بحث گسترده‌ای دربارۀ تاریخ علم کلام و علم عرفان دارد و بزرگان هر علم را در حد مختصر معرّفی کرده و نکته‌های تاریخی‌ای دربارۀ آن‌ها ذکر کرده و گاهی سخنانی را از آن‌ها نقل کرده؛ ولی در غالب موارد، هیچ‌گونه ارجاعی برای سخنان شهید مطهّری در پاورقی وجود ندارد! ای کاش ناشر آثار شهید مطهّری به این مسئله نیز قیام می‌کرد و سخنان شهید مطهّریْ مستندسازی می‌شد.