یادداشت ناصر حافظی مطلق

        مسئله سه جسم

1)
"سه جرم كيهاني" يا به شكل صحيح‌تر "مسئله سه جسم" (The Three-Body Problem) نام اولين جلد از مجموعۀ سه‌جلدي داستاني به نام "يادآوري گذشته زمين" (Remembrance of Earth's Past) است كه توسط نويسنده چيني، "سيشين ليو" (Liu Cixin)، و در سال 2006 ميلادي نگاشته شده است. دو جلد ديگر اين مجموعه عبارت‌اند از: "جنگل تاريك" (The Dark Forest) در سال 2008 و "پايان مرگ" (Death's End) در سال 2010 ميلادي. جلدهاي اول ، دوم و سوم اين كتاب به ترجمه "شهناز صاعلي" و به ترتيب در سال‌هاي ۱۳۹۸، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۳ توسط انتشارات "كتابسراي تنديس" منتشرشده‌اند. اين مجموعه تاکنون انبوهي از جوايز ادبي را براي نويسنده‌اش به ارمغان آورده است. در ميان اقتباس‌هاي گوناگون سينمايي و تلويزيوني كه از اين مجموعه داستان صورت گرفته، مي‌توان نسخه سال 2024 كمپاني Netflix را نام برد كه تاکنون يك فصل آن و بر مبناي كتاب اول پخش‌شده است. 

2)
مفهوم "درجه آزادي" (DOF: Degree of Freedom) نشانگر تعداد پارامترهاي غیر وابسته براي تعيين موقعيت يك سامانه فيزيكي است. دو جسم مستقل در فضاي سه‌بعدی هرکدام داراي درجه آزادي سه هستند، اما اتصال صلب آن‌ها درجه آزادي كل را كاهش خواهد داد. اگر اين اتصال توسط يك واسطه كشسان و غيرصلب صورت پذيرد به مقداري كسري (Fractal) براي درجه آزادي خواهيم رسيد. نيروي جاذبه بين دو جرم آسماني از همين جنس است و "سر آيزاك نيوتن" (Sir Isaac Newton) مدلي رياضي براي آن ارائه داد. اما با تعميم مسئله به سه جرم، شرايطي توأم با عدم قطعيت و آشوب‌گونه ايجاد مي‌شود كه تاكنون به‌جز در حالت‌هاي خاص و يا با محاسبات عددي، راه‌حلی قطعي براي آن پيدا نشده است. مسئله سه جرم در حالت كلي زيرمجموعه مسئله n جرم است كه مصداق آن منظومه شمسي است. به نظر مي‌رسد انحراف قابل‌توجه مدارهاي سياره نپتون و سيارك پلوتون از صفحه منظومه شمسي كه با قوانين نيوتن قابل توصيف نيست، براثر پويايي مسئله n جرم باشد. 

3)
داستان كتاب "سه جرم كيهاني"، توصيف تمدني است در نزديك‌ترين منظومه خورشيدي به منظومه شمسي (منظومه آلفا: Alpha Centauri) كه داراي فاصله‌اي كمي بيشتر از چهار سال نوري از ما است. در اين منظومه وجود سه خورشيد (آلفا قنطورس الف، ب و پروكسيما قنطورس) و پويايي غيرخطي آن‌ها به‌واسطه مسئله سه جرم باعث وقوع رفتارهاي آشوب‌گونه‌اي در مكانيك مداري خورشيدها شده است و تمدن فوق پيشرفته (بسيار پيشرفته‌تر از انسان) مربوطه به‌واسطه اين وضعيت در آستانه مشكلات جدي است. سياره آن‌ها ديگر براي سكونت مناسب نيست و بايد سكونتگاه جديدي بيابند. آن‌ها به‌واسطه يك ارتباط تصادفي راديوتلسكوپي از سياره زمين و مشخصات آن آگاه مي‌شوند و اينك به‌سوي زمين در حال حرکت‌اند. انسان‌ها در نبردي كه به نظر مي‌رسند حوالي چهارصد سال ديگر رخ بدهد، اگرچه ازلحاظ فناوري بسيار عقب‌تر هستند و در مقام قياس با تمدن مذكور شبيه نوعي حشره (Bug) محسوب مي‌شوند، اما سه مزيت عمده دارند: 1) آهنگ پيشرفت بيشتر تمدن انساني كه ممكن است در 400 سال توازن قوا را عوض كند، 2) توانايي دروغ گفتن كه ويژه نسل بشر است و 3) پنهان ماندن مفاهيم ذهني كه از ديد دستگاه‌های جاسوسي كوانتومي تمدن "سان‌تي: به زبان چيني به معناي سه جرم" (San-Ti) قابل‌کشف نيست. به‌هرحال اگرچه تمدن "سان‌تي" انسان را شبيه حشره مي‌پندارد، اما حشرات با آن‌كه موردتنفر تمام گونه‌هاي ديگر بوده‌اند، ميليون‌ها سال است كه نه منقرض‌شده‌اند و نه نابود، و همچنان تمام‌عيار زيستگاه خود را حفظ كرده‌اند.   

4)
داستان كتاب اول از انقلاب فرهنگي چين آغاز مي‌شود كه خود نقدي است جدي بر سوگيري‌هاي ایدئولوژیک. شرح مخالفت جدي انقلابيون چيني با نظريات فيزيك جديد كه از ديد آنان علمي غربي و منحط و نماد سرمايه‌داري است و برخورد حذفي آنان با فيزيكدانان چيني، تلخ و درعین‌حال عبرت‌آميز است. تسلط نويسنده نه‌فقط بر تاريخ، بلكه بر نسبيت، كوانتوم، نانوفناوري، واقعيت مجازي، رياضيات، كيهان‌شناسي، هوافضا و از همه مهم‌تر ادبيات ستودني است. "سيشين ليو" با اين سه‌گانه توانسته است خود را به‌عنوان يكي از بهترين نويسندگان علمي‌تخيلي معاصر اثبات كند و نه‌فقط يك داستان، بلكه در بطن آن يك متن آموزشي فيزيك، جامعه‌شناسي، فناوري و گستره بي‌پايان تخيل انساني را به نمايش بگذارد.